Roman Polanski is altijd op de vlucht

'Heb je je verzet?'
'Een beetje, maar niet echt, omdat'
'Omdat?'
'Omdat ik bang voor hem was.'

De Los Angeles Times dook deze week de getuigenis op van Samantha Gailey, het 13-jarige meisje dat in maart 1977 filmmaker Roman Polanski beschuldigde van verkrachting. Gailey verscheen voor een grand jury die moest bepalen of het bewijsmateriaal voldoende was voor een rechtszaak.

Polanski wilde Gailey fotograferen voor het Franse blad Vogue Hommes. Ze gingen naar het huis van acteur Jack Nicholson, in de heuvels boven Los Angeles. Nicholson zelf was afwezig. Gailey vertelde de grand jury dat Polanski haar champagne gaf en Quaalude, een drug die destijds veel werd gebruikt om het libido te stimuleren. Daarna zaten ze samen in de jacuzzi. Toen Polanski haar vroeg op bed te gaan liggen, zei ze een paar keer 'nee', maar bood ze weinig verzet - nog steeds volgens haar eigen verklaring. Polanski drong bij haar binnen, maar raakte al doende bezorgd over de consequenties. Hij vroeg of ze de pil gebruikte. Toen dat niet het geval bleek, schakelde hij over op anale seks, hoewel ze aangaf dat niet te willen. Naderhand zei Polanski, volgens Gailey: 'Vertel het niet aan je moeder. Het is ons geheim.'

In zijn autobiografie Roman uit 1984 geeft Polanski een heel andere versie, waarin Samantha hem aanmoedigt. Volgens haar maakte ze geen bezwaar tegen seks. Hij constateerde wel een gebrek aan enthousiasme, maar dat schreef hij toe aan de kenmerkende lauwheid van een puber die alles best vindt. Hij benadrukt dat ze er veel ouder uitzag dan 13 jaar, en dat ze al enige ervaring met seks en drugs had. Bovenal vraagt hij zich af waarom hij zo stom is geweest: 'Nu had ik, door even onnadenkend toe te geven aan lustgevoelens, mijn vrijheid in gevaar gebracht, evenals mijn toekomst in een land dat voor mij zo verschrikkelijk belangrijk was.'

De spijt druipt er niet vanaf, al heeft Polanski ook in latere interviews altijd toegegeven dat hij verkeerd heeft gehandeld.

De precieze toedracht is nooit voor de rechtbank vastgesteld. Polanski sloot een akkoord met de openbare aanklager en de advocaat van het slachtoffer. Hij bekende schuld aan ontucht met een minderjarige. In ruil daarvoor liet de aanklager het zwaardere vergrijp van verkrachting vallen. Zijn straf zou beperkt blijven tot de 42 dagen die hij in voorarrest had gezeten.

Polanski geloofde echter dat rechter Laurence Rittenband dit akkoord niet wilde overnemen. In dat geval kon hij tot maximaal vijftig jaar worden veroordeeld. In februari 1978 reed hij naar het vliegveld, boekte de laatste stoel in een vlucht van British Airways naar Londen en reisde meteen verder naar Parijs.

Vorige week werd Polanski (76) volkomen onverwacht opgepakt in Zwitserland, 32 jaar na zijn misdrijf. Zijn arrestatie verdeelde de geesten. Acteurs, filmmakers en politici schoten hem te hulp, volgens opiniepeilingen vinden de meeste burgers dat hij gestraft moet worden. Daarmee wordt niet alleen een kloof weerspiegeld tussen een culturele elite en de brede bevolking, maar ook tussen oude en nieuwe opvattingen.

Polanski had seks met een 13-jarig meisje in 1977, tijdens de hoogtijdagen van de seksuele revolutie, die in Hollywood misschien nog uitbundiger werd gevierd dan elders. Het waren dagen waarin alles moest kunnen. Her en der gingen zelfs stemmen op om pedofilie te legaliseren. Als Polanski inderdaad voor de rechter moet verschijnen, treft hij een heel ander klimaat. Seks met minderjarigen is een veel groter taboe dan in de jaren zeventig. Bij pedofielen worden ruiten ingegooid, op internetfora wordt voorgesteld ze te castreren met een roestige zaag.

Niet traumatisch

Roman Polanski's leven is doortrokken van dramatische gebeurtenissen. In de Tweede Wereldoorlog werd de familie Polanski, net als de andere Joden van Krakau, door de nazi's opgesloten in het getto. Zijn vader knipte een gat in het prikkeldraad en schoof de toen 9-jarige Roman erdoor. Hij vond onderdak bij een boerengezin in de omgeving. Zijn vader overleefde het concentratiekamp Mauthausen, zijn moeder stierf in Auschwitz.

Toch heeft hij zijn jeugd nooit traumatisch willen noemen. 'Traumatisch is een term die psychiaters gebruiken', zei hij in 1992. 'Maar als kind ken je slechts één leven, dat je niet met een ander leven kunt vergelijken. Je accepteert het hoe het is'. Bovendien, zo heeft hij herhaaldelijk benadrukt, de oorlog was kinderspel vergeleken bij het echte drama in zijn leven: de moord op zijn zwangere vrouw Sharon Tate in 1969.

Polanski zat destijds in Londen. De acht maanden zwangere Tate was achtergebleven in Los Angeles. In augustus 1969 drongen vier leden van de hippiesekte van Charles Manson haar huis binnen. Vier aanwezigen werden op beestachtige wijze afgeslacht, een vijfde was buiten al vermoord. Met bloed werd het woord PIG op de voordeur gekalkt. 'Sharons dood is het enige keerpunt in mijn leven geweest dat werkelijk van belang is', schrijft Polanski in zijn autobiografie.

'Voor ze overleed, leidde ik een onbezorgd, verwachtingsvol en optimistisch bestaan. Daarna voelde ik me schuldig wanneer ik me bewust realiseerde dat ik van iets genoot.' Polanski realiseerde zich dat hij steeds meer trekjes van zijn vader kreeg, de overlevende van Mauthausen, 'zijn ingekankerde pessimisme, zijn voortdurende onvrede met dit leven, zijn diepe schuldbesef, en zijn heilige overtuiging dat er voor iedere vreugdevolle ervaring moet worden betaald.'

In de moeilijke periode na de moord op Tate werd hij getroost door jonge meisjes. Zo verbleef hij enige tijd in het Zwitserse Gstaad, waar een ook een luxe kostschool was gevestigd. Rijke meisjes uit de hele wereld werden er naar toe gestuurd om hun opvoeding een finishing touch te geven. De seksuele revolutie deed dit bastion van decorum en goede manieren op zijn grondvesten schudden, schrijft Polanski. 'In die tijd speelden Kathy, Madeleine en Sylvia en anderen wier namen ik ben vergeten, een kortstondige, maar wel therapeutische rol in mijn leven. Ze waren allemaal tussen de 16 en 19 jaar oud, niet langer schoolmeisjes, maar ook nog geen wereldwijze vrouwen.'

Polanski is een libertijn, die nooit een geheim heeft gemaakt van zijn voorliefde voor jonge meisjes. Nog voor de ontuchtzaak had hij een affaire met de toen 15-jarige Nastassja Kinski - de latere hoofdrolspeelster in zijn film Tess. In 1985 ontmoette hij Emmanuelle Seigner met wie hij nog steeds getrouwd is. Zij was 18, hij 52. Nog in de jaren negentig kon hij tevreden vaststellen dat hij nog nooit met een vrouw van boven de 30 naar bed was geweest.

'We hadden geluk of niet?', zei hij ooit tegen een interviewer. 'De sixties en de seventies waren een periode van de grootste vreugde van de mensheid.'

Seks was in die dagen de poort naar de bevrijding. Wie ongeremd zijn lusten kon botvieren, werd verlost van alle frustraties. In die sfeer werd niet altijd moeilijk gedaan over seks met minderjarigen, zeker niet in de kringen rond Roman Polanski. Zo leerde hij Nastassja Kinski kennen via haar moeder. Een typerend tijdsbeeld waren ook de broeierige soft focus-foto's van David Hamilton, waarin vroegrijpe meisjes in semi-erotische poses werden vastgelegd. Ze sierden destijds ook menige meisjeskamer. Polanski werd er door geïnspireerd. Ook hij wilde foto's van ontluikende meisjes maken, schrijft hij, 'maar dan zoals ze écht waren - sexy, brutaal en volslagen menselijk.' Zo kwam hij met Gailey in contact.

Ook in Nederland werd overigens gepleit voor een ruimhartige opstelling ten opzichte van seks met minderjarigen. Kinderen moesten niet zo betutteld worden, vond Gerard Zwerus, voorzitter van de werkgroep pedofilie van de NVSH. Ze konden best zelf kiezen of ze seks met een volwassene wilden. Eigenlijk kwam de pedofiel op voor de rechten van het kind, vond hij.

In 1985 bereikte zelfs een kabinet van CDA en VVD overeenstemming over het verlagen van de leeftijdsgrens waarop een volwassene seks met een minderjarige mocht hebben van 16 naar 12 jaar. Het plan verdween razendsnel van tafel, toen VVD-leider Ed Nijpels werd geconfronteerd met woedende telefoontjes uit de achterban. Pikant genoeg had Nijpels zelf als jong Kamerlid nog voor een verlaging gepleit.

In de jaren zeventig kwamen ook tegenkrachten op gang. In 1975 publiceerde de Amerikaanse feministe Susan Brownmiller het invloedrijke boek Against Our Will. Verkrachting was geen geïsoleerde daad van een ziek individu, meende zij, maar de manier waarop alle heteroseksuele mannen vrouwen disciplineerden. Het was een extreem standpunt, maar Brownmiller en andere radicale feministen prikten wel het utopisme van de seksuele revolutie door. Wat voor de een bevrijdende lust is, kan voor de ander dwingelandij, onderdrukking of zelfs misbruik zijn. De idealen van de seksuele revolutie spoorden verdacht goed met een mannelijk ideaal van ongelimiteerde seks. Vrouwen en kinderen moesten beschermd worden tegen mannelijk machtsmisbruik. In de jaren tachtig werd seks weer een duistere kracht. Incest en misbruik leken alomtegenwoordig.

Ballingschap

Ondertussen leefde Roman Polanski in ballingschap in Parijs. Hij meed sommige landen, zoals Groot-Brittannië en Canada, omdat het risico van arrestatie en uitlevering te groot was. Maar hij reisde vrijelijk door Europa, en later ook naar Thailand en Israël. Hij kocht een huis in Gstaad. Hij maakte films als Frantic en Bitter Moon.

'Ik denk dat ik uiteindelijk mijn juridische problemen in Amerika zal oplossen', zei hij in 1986. 'Maar dat zou alleen voor mijn eigen gemoedsrust zijn, niet om weer in Amerika te werken. Ten eerste heb ik te veel onplezierige associaties met leven in Amerika - tragische associaties zelfs. Ten tweede ben ik echt een Europeaan en een stadsmens. Voor een filmmaker betekent leven in Amerika leven in Los Angeles, en Los Angeles is geen stad.'

In 1993 memoreerde hij hoe veel gruwelijke herinneringen aan Los Angeles waren verbonden. 'Ik herinner me dat ik terug ging naar Krakau na zeventien jaar. Elke hoek, elke straatsteen deed me ergens aan denken. Als ik terug zou gaan naar LA zou hetzelfde gebeuren, zelfs als de stad onherkenbaar veranderd zou zijn. Er zijn straatstenen over, en ze zouden veel herinneringen boven brengen', aldus Polanski. 'Waar ik in LA doorheen ben gegaan, gaat elke fantasie te boven.' Daarbij was de ontuchtaffaire een kleinigheid vergeleken bij de moord op Sharon Tate.

In de jaren negentig leek een terugkeer naar de VS hem steeds onwaarschijnlijker.

'De media hebben het gerechtelijk systeem van de VS overgenomen', zei hij in 1995. 'De uitkomst hangt helemaal af van wat zij zeggen en laten zien op tv. Ik zou terug moeten gaan en daar tijd doorbrengen. En ik denk dat het een hel zou zijn, niet door het systeem zelf maar door de media. Ik wil niet dat er mensen voor mijn deur hangen, en schotelantennes voor mijn raam of op een mobiele tv-wagen.'

Hij bagatelliseerde zijn ballingschap. Zo erg was het allemaal niet: 'Ik heb altijd geleefd als een balling, of moet ik zeggen: als een vluchteling. Als kind was ik al vluchteling. Maar dat is mijn leven - het is moeilijk voor me om me iets anders voor te stellen.'

Toch werd er achter de schermen gewerkt aan zijn rehabilitatie. In 2003 schreef het slachtoffer - inmiddels Samantha Geimer, wonend op Hawaii en moeder van drie kinderen - dat Polanski naar Amerika mocht komen om een Oscar voor The Pianist in ontvangst te nemen. 'Hij heeft iets verschrikkelijks gedaan', schreef ze in de Los Angeles Times, 'maar het is ook 25 jaar geleden'. Bovendien toonde ze begrip voor zijn vlucht. Ook Geimer onderschreef Polanski's lezing dat rechter Rittenband niet te vertrouwen was.

In 2008 verscheen de documentaire Roman Polanski: wanted or desired waarin Rittenband eveneens een dubieuze rol wordt toegedicht. In februari 2009 kwam een Amerikaanse rechter tot de conclusie dat zijn inmiddels overleden collega inderdaad ernstige fouten had gemaakt, maar dat de hoofdzaak overeind bleef staan: er liep nog altijd een aanklacht tegen Polanski. Rehabilitatie was alleen mogelijk in een rechtszaak.

Misschien komt het nu zover. Het akkoord uit 1977 lijkt achteraf nogal mild: 42 dagen voor seks met een 13-jarig meisje. In een nieuwe strafzaak zal de eis waarschijnlijk hoger uitvallen. Tijden en zeden zijn veranderd. Aan een vijandige publieke opinie is Polanski wel gewend. 'Ik weet dat veel mensen me zien als een kwaadaardige, losbandige dwerg', schreef hij in zijn autobiografie. 'Mijn vrienden - en de vrouwen in mijn leven - weten wel beter.'