Problemen van ‘eenhoorn’ CDU zijn tekenend voor teloorgang christen-democratie in Europa

AKK was een onhandige leider, maar haar vertrek staat voor iets veel groters: de gestage teloorgang van de christen-democratie in Europa.

Ooit regeerden christen-democraten als vanzelfsprekend van Den Haag tot Rome. Nu zijn ze gedecimeerd (CDA, de Belgische CD&V, de aan de christen-democraten gelieerde Republikeinen in Frankrijk) of verdwenen (de ooit oppermachtige Democrazia Cristiana in Italië). Ze kampen met talloze problemen, maar bovenal worden ze verscheurd door de opkomst van nationalistisch rechts. De Duitse rel over de verkiezingen van de premier van de deelstaat Thüringen met behulp van de extreem-rechtse AfD is bijna een weerspiegeling van het minidrama in Nederland, waar het CDA diep verdeeld is over samenwerking met Forum voor Democratie in Noord-Brabant.

Verzorgingsstaat

De christen-democratie floreerde na de Tweede Wereldoorlog, als bolwerk tegen het communisme, terwijl haar nationalistische rivalen op rechts in diskrediet waren gebracht door het fascisme. Christen-democraten belichaamden het verstandige compromis tussen traditie en vernieuwing. Ze waren voor godsdienst en gezin, maar ook voor de opbouw van de verzorgingsstaat. Ze hielden van hun vaderland, maar maakten zich sterk voor de Europese samenwerking, alweer als een verstandig compromis om oude conflicten te overwinnen. ‘In het koude licht van de vrede’ kregen zulke ‘saaie compromissen’ een nieuwe aantrekkingskracht, schreef de Britse historicus Tony Judt in Postwar.

De basis voor de christen-democratie is langzaam geërodeerd door secularisering, individualisering en het wegvallen van de dreiging van het communisme. Maar het meest urgente probleem is de herleving van het nationalisme, stelt de aan de CDU gelieerde Konrad-Adenauer-Stiftung in een rapport uit 2019 met de weinig opwekkende titel Im Sinkflucht? (‘In duikvlucht?’).

Naarmate de herinnering aan de oorlog vervaagt, verdwijnt het taboe op nationalisme. Bovendien is de wereld veranderd door de sterke toename van migratie. In Duitsland werd de onvrede hierover extra aangewakkerd door de vluchtelingencrisis van 2015 en Merkels ‘Wir schaffen das’.

Verscheurde families

De christen-democratische partijen beschouwden zichzelf altijd als politieke families met verschillende vleugels, van conservatief tot sociaal. Die families worden verscheurd door de opmars van het nationalisme. Sommige christen-democraten bepleiten een herleving van het nationale gevoel en een harde koers inzake immigratie, anderen houden vast aan Europa en de humanitaire verantwoordelijkheid tegenover vluchtelingen.

‘Wel of niet aanpassen aan rechts populisme is op dit moment het grootste dilemma voor Europees centrumrechts’, schreef de Duitse politicoloog Jan-Werner Müller in het tijdschrift Foreign Policy. ‘Veel conservatieven hebben gedacht dat zij het populisme konden ‘indammen’ door populistische partijen in de regering op te nemen of door selectief onderdelen uit het programma van populistische partijen over te nemen’, aldus Müller.

In 2000 ging de Oostenrijkse christen-democraat Wolfgang Schüssel een coalitie aan met de radicaal-rechtse FPÖ. De FPÖ maakte zich snel onmogelijk door incompetentie en corruptie en verloor snel aanhang. ‘Schüssel werd gevierd als een Macchiavelli van de Alpenrepubliek. Er was slechts één probleem: een paar jaar later herwon de FPÖ zijn oude kracht.’ Iets soortgelijks deed zich in Nederland voor. Het CDA nam deel aan een kabinet dat door de PVV werd gedoogd. De PVV verloor inderdaad aanhang, maar ook zij was snel terug op het oude peil. In Italië wonnen Berlusconi en Salvini juist door deelname aan de regering.

‘Indammen is een strategie met onzekere uitkomsten, behalve een: het selectief onderschrijven van standpunten van rechtse populisten maakt deze standpunten respectabel in de ogen van kiezers in het midden’, schrijft Müller. ‘Als gevolg daarvan is het hele politieke spectrum in landen als Denemarken en Nederland naar rechts geschoven.’

Bolwerk tegen extremisme

Een van de weinige christen-democratische partijen die het goed doet, is de ÖVP van de Oostenrijkse bondskanselier Sebastian Kurz. Volgens critici heeft zijn harde anti-immigratiebeleid echter weinig meer te maken met de compromisgerichte traditie van de christendemocratie. Harvard-politicoloog Daniel Ziblatt ziet hierin een groot gevaar: als centrum-rechtse partijen radicaal-rechtse standpunten overnemen, verliezen ze hun conservatieve karakter en kunnen ze niet langer als bolwerk tegen extremisme fungeren. Het beste voorbeeld hiervan is Donald Trump. die de Republikeinse partij overnam en niets van haar gematigde conservatisme heeft overgelaten.

‘We maken het einde mee van de tweede grote volkspartij in Duitsland’, zei de voormalige socialistische partijleider Sigmar Gabriel na het vertrek van ‘AKK’. Na de SPD gaat ook de CDU fors aan aanhang verliezen, voorspelt hij. Of dat zo is, zal uiteraard moeten blijken, maar brede volkspartijen lijken niet meer te passen in een tijd van politieke fragmentatie. Als de CDU haar rechterflank verwaarloost, verliest zij aan de AfD. Maar als zij te ver naar rechts opschuift, zal ze weer in het midden verliezen.

Zo wordt het steeds moeilijker om de ‘saaie compromissen’ te sluiten waarmee de christen-democratie groot is geworden. De Europese Unie was zo’n ‘saai compromis’, gedragen door de grote volkspartijen van het midden, de christen-democraten voorop. Europa werd verder gebracht door Duitse bondskanseliers als Adenauer, Kohl en Merkel. Het lijden van de christen-democratie is dan ook slecht nieuws voor de Unie. Zonder een sterk Duitsland gebeurt er niet veel in Europa. Maar op het moment dat een ambitieuze ‘geopolitieke’ Europese Commissie aantreedt met grootse plannen als de Europese Green Deal, dreigt Duitsland te worden lamgelegd door politieke fragmentatie en onderlinge strijd.