Pornotopia

O NDER HET prevelen van oosterse wijsheden heeft Thom Hoffman anaal verkeer met zijn Japanse tegenspeelster Mai Hoshino. In Shabondama Elegy, de laatste film van Ian Kerkhof, zijn alle clichés aanwezig: close-ups van geslachtsdelen en penetratie, een geschoren vagina, en overvloedig sperma, neerdalend op het lichaam van de hoofdrolspeelster. De beeldtaal van de pornograaf heeft zijn weg gevonden naar de kunstzinnige film.

Expliciete seks was ook al de trend op het recente filmfestival in Venetië. Cinema- freaks werden vergast op de Koreaanse sm-film Lies en de Italiaanse productie Guardami, die zodanig was volgestouwd met hardcore-scènes dat het nogal wat intellectuele lenigheid vereiste om vol te houden dat het een serieuze film was. Eerder vertoonde het filmfestival in Rotterdam Romance van de Franse cineaste Catherine Breillat. Eén van de scènes uit de film was dermate expliciet dat de acteurs hun medewerking weigerden en Breillat een professionele pornoster moest inhuren.

Ook in de muziekindustrie is sprake van toenadering tussen de mainstream en de duistere wereld van XXX, constateert het Amerikaanse muziekblad Rolling Stone. Porno-actrice Janine doet mee in een video van de punkgroep Blink-182, terwijl haar collega Ginger Lynn opduikt in een clip van Metallica. Marilyn Manson gebruikte twee pornosterren als achtergrondzangeressen.

In de Verenigde Staten wordt deze opmars met genoegen gade geslagen door de 'pro-seks feministen', die geloven dat porno een belangrijke bijdrage levert aan de verdere bevrijding van de vrouw. Pornografie heeft ook haar weg gevonden naar de Amerikaanse universiteiten. Volgens het Internetmagazine Salon verdiende Annabel Chong, studente genderstudies aan de Universiteit van Californië, zelfs studiepunten toen zij in de collegezaal seks had met twee vrouwen en twee dildo's. Haar veldwerk omvatte voorts een geslaagde aanval op het wereldrecord anale gang bang, met 251 mannen.

Dringt pornografie langzaam door tot de 'gewone' cultuur? Of blijft het bij incidenten, vooral te beschouwen als een periodiek terugkerende flirt met de slechte smaak? In zijn essay De troost van de pornografie uit 1984 voorspelde Rudy Kousbroek dat er ooit een 'adembenemend mooie pornofilm' gemaakt zou worden, als de industrie maar bevrijd zou worden van pooiers en andere louche seks-entrepreneurs. Is het bijna zover? 'De film van Ian Kerkhof gebruikt het beeldjargon van de pornografie, maar beoogt bij de kijker een heel ander effect te bereiken', zegt schrijver Joost Zwagerman. Shabondama Elegy is allesbehalve lustbevorderend. De seks is hard en naar, als commentaar op een kille wereld van geweld en incest.

Het ideaal van de artistieke pornofilm is een illusie, denkt Zwagerman, die als gastschrijver aan de Rijksuniversiteit Groningen vanavond de lezing Pornotheek Arcadië geeft. Het genre ontleent zijn aantrekkingskracht nu juist aan de afdaling in de onderwereld van de kijkersziel, aan de kortstondige overgave aan banaliteit en slechte smaak. Een artistieke pornofilm zou simpelweg niet opwindend zijn.

Zwagerman ziet wel een toenemende acceptatie van porno. 'Vergeleken met vijftien jaar geleden bevindt pornografie als genre zich veel minder aan de rafelrand van de cultuur. Als je zegt dat je een pornovideo hebt bekeken, ben je niet meer automatisch een outcast', zegt hij. 'Ik kom ook nooit meer een jonge vrouw tegen, die zegt ''porno is theorie, verkrachting is de praktijk''. Tegenwoordig kom je in vrouwenbladen verhalen tegen als ''samen een kinky video maken'' of ''één keertje een trio?'''

Verdwenen is de felle polemiek van de jaren tachtig, toen ruiten van sekswinkels sneuvelden en bij het weekblad Haagse Post een brandbom naar binnen werd gegooid na een al te positief artikel over porno. De consumptie van erotische producten zou aanzetten tot verkrachting en vrouwenhaat, was de overtuiging van radicale feministen.

In het heetst van de strijd, in 1984, publiceerde Kousbroek zijn pleidooi voor pornografie. Hierin evoceerde hij onder meer een trioscène uit een Deense rolprent als een 'betoverde wereld', waarin alles intenser was geworden. 'De kleuren dieper, het licht stralender en de mensen mooier, met ingekeerde gezichten als op een prerafaelitisch schilderij.'

Een jaar later beleed Willem-Jan Otten zijn pornozucht in het soms pijnlijk openhartige boekje Denken is een lust. Uitvoerig beschreef hij zijn 'kartonnen harem', de schoenendoos waarin hij zorgvuldig uitgeknipte en geselecteerde plaatjes bewaarde. 'Gevolg geven aan de zucht door 's nachts het bed uit te sluipen en één verdieping lager op nog geen twee meter afstand loodrecht onder de slapende geliefde een reeks ontklede tableaus op de eettafel uit te spreiden, en in ritselloze stilte het genot van een ritsloze regie te smaken', biechtte hij op. Otten vond dat Kousbroek het genot van porno te veel als een strikte privé-activiteit beschouwde. Zelf werd hij juist gekweld door de vraag hoe hij zijn 'kwaal' moest hanteren in een monogaam en gelukkig huwelijk.

'HET ESSAY van Kousbroek is totaal niet verouderd, dat van Otten wel', vindt Zwagerman. 'Het is niet meer vanzelfsprekend dat porno voor alle vrouwen een steen des aanstoots is. Otten beschrijft de eenzame masturbant, terwijl ik denk dat er een nieuw soort pornoconsument is ontstaan. Jonge stellen die eens in de zoveel tijd een video bekijken.' Samen kijken verandert het karakter van porno, stelt hij. De onpersoonlijke verlustiging aan een inwisselbaar model maakt plaats voor een bezegeling van intimiteit, gestimuleerd door het beeld.

Zo maakte Zwagerman zelf ook kennis met het genre. In het midden van de jaren tachtig werkte zijn toenmalige vriendin achter de bar in een bordeel, waar video's vertoond werden. Op een dag nam ze er een paar mee naar huis, en net als Kousbroek raakte Zwagerman op slag betoverd door de utopische wereld van de adult movie.

'De pornowereld is lelijker, maar ook beter. Er is geen angst en geweld, geen weerzin en jaloezie, geen achterdocht en minachting, geen verraad. Ook geen heftig, romantisch verlangen. Het is een plotloos universum waar alleen de feestelijke uitruil van begeerte bestaat', aldus Zwagerman. 'Pornotopia' wordt louter bevolkt door 'saters en sloeries', willige vrouwen en optimaal presterende mannen die elkaar moeiteloos vinden in 'libidineuze blijheid'.

Maar klopt Zwagermans idee dat de vrouw van de nineties gevoeliger is voor de geneugten van dit pornotopia? 'De tolerantie voor porno is wel toegenomen, maar toch is er weinig vraag naar', zegt Hanni Jagtman van Mail & Female, winkel annex postorderbedrijf voor vrouwvriendelijke erotica. 'Wij bieden slechts vijf heterofilms aan, en dat doen we dan nog met gekromde tenen. Er is gewoon nauwelijks porno die aantrekkelijk is voor vrouwen. De laatste jaren zijn de films wel iets verfijnder geworden. De acteurs zien er beter uit en zijn zelfs wat minder opgepompt en verbouwd dan een paar jaar geleden. Maar het probleem is dat de films helemaal gericht zijn op de mannelijke fantasie. Er zitten altijd veel spuitende mannen in, die buiten het lichaam van de vrouw klaarkomen. Daar is voor vrouwen natuurlijk niets aan', aldus Jagtman.

'Ik denk zelf wel dat de acceptatie van porno door vrouwen is toegenomen, maar niemand weet in welke mate', zegt Ellen Laan, psychologe aan de Universiteit van Amsterdam. In de weinig erotiserende omgeving van een universitair laboratorium doet zij onderzoek naar seksuele opwinding bij vrouwen. Daartoe krijgen zij pornoscènes te zien, waarbij hun opwinding wordt geregistreerd door sensoren in hun geslachtsorgaan. Ook vrouwen raken het meest opgewonden van bewegende beelden, blijkt uit haar onderzoek. Vooral opnamen van coïtus en cunnilingus doen het goed, mits ze niet te rauw gepresenteerd worden.

Het blijkt dus een fabeltje dat vrouwen minder gevoelig voor visuele prikkels zijn dan mannen. Toch zijn er grote verschillen tussen de seksen. Een man met een erectie voelt zich ook opgewonden, terwijl Laan bij vrouwen vaak een discrepantie aantreft tussen fysiologische opwinding en gerapporteerde gevoelens. Laan: 'Bij een vrouw ligt het ingewikkelder. Ze vraagt zich veel meer af: vind ik dit wel leuk?' Objectief meetbare opwinding gaat soms gepaard met grote aversie, aldus Laan.

De maatschappelijke context van porno is sinds de jaren tachtig sterk veranderd. Destijds zagen feministen het genre als een bevestiging van de eenzijdige beoordeling van vrouwen op hun lichamelijke kwaliteiten door mannelijke machthebbers. Sedertdien is de seksuele macht van mannen echter sterk afgenomen. Ook mannen worden tegenwoordig als 'lekker ding' beoordeeld. In het 'grote pornovideo'-onderzoek van Cosmopolitan maken vrouwelijke redacteuren acteurs tot object: 'O, o, o, wat is die Randy Spears toch een begenadigd acteur. Dat waanzinnige lijf, die sensuele grijns, die geile stem en waar het natuurlijk allemaal om draait: die schitterende speer.'

Ondanks de toegenomen tolerantie deelt niet iedereen Zwagermans gedachte van een probleemloos pornotopia. Het gros van de mannen kan droomwereld en werkelijkheid best uit elkaar houden, zegt seksuoloog Jos Frenken, gespecialiseerd in de behandeling van zedendelinquenten. Maar bij een kleine, gestoorde minderheid kan porno wel degelijk als katalysator voor een zedenmisdrijf werken, gelooft hij.

B OVENDIEN SCHUILT achter pornotopia een naargeestige wereld van misbruik en zelfdestructie, schrijft de New Yorkse fotograaf Ian Gittler in zijn recente boek Pornstar. Aan het begin van de jaren negentig wilde hij een glamourboek maken over de spannende lifestyle van de adult stars. Pornofan Gittler stuitte echter op een cultuur van drank, drugs en depressie. Sterren vertelden hem over een verleden van misbruik en verkrachting, terwijl de littekens van de laatste borstvergrotingsoperatie nog zichtbaar waren. Op een ijzingwekkende manier beschrijft hij hoe actrice Debi Diamond eist dat haar hoofd tegen de muur wordt gekwakt bij een fellatio-scène, nadat zij eerst met heet kaarsvet bewerkt wilde worden. Zelfs haar tegenspelers, gestaalde porno-acteurs, verliezen hun erectie bij het aanschouwen van zoveel zelfhaat.

Het is de postmoderne verwarring ten voeten uit. Terwijl 'pro-seks feministen' als Camille Paglia het genre bewieroken omdat het de seksuele fantasie stimuleert, schrijft een mannelijke fan een verontrustend boek over de werkelijkheid.