Poetins propagandamachine is een psychologisch monstrum

Rusland voert geen oorlog maar is bezig vrede te stichten in Oekraïne. De Russische soldaten komen de Oekraïense burgers bevrijden van een ‘fascistische regime’ en een eind maken aan ‘de genocide’. De lokale bevolking staat ze met bloemen op te wachten, terwijl de Oekraïense president, ‘nazi’ Zelenski, clusterbommen over woonwijken uitstrooit.

Het beeld dat het Kremlin schetst van de oorlog in Oekraïne is, voorzichtig uitgedrukt, diametraal anders dan het beeld dat in (een groot deel) van de rest van de wereld op televisieschermen en in kranten voorbijkomt. Oorlog en propaganda zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden, maar de Russische president Vladimir Poetin lijkt een ander universum te hebben opgetuigd om zijn inval in Oekraïne naar zijn eigen bevolking toe te rechtvaardigen.

Hoe werkt Poetins propagandamachine? En geloven de Russen hem?

Repressie en manipulatie. Die twee woorden vormen de kern van Poetins werkwijze volgens de in Rusland gespecialiseerde Leidse hoogleraar André Gerrits. Het Kremlin bepaalt enerzijds wat de bevolking wel en niet hoort over de oorlog. Tegelijkertijd onderdrukt het regime afwijkende meningen en informatiebronnen ‘politiek en juridisch’.

Zo geldt er voor Russische media een verbod op het woord invasie wanneer ze berichten over de oorlog in Oekraïne. Het is ‘een speciale militaire operatie’. Vrijdagochtend nam de Doema, het Russische lagerhuis, een wet aan waarin is vastgelegd dat wie berichten verspreidt die volgens de Russische autoriteiten nepnieuws zijn, een gevangenisstraf van vijftien jaar riskeert.

Fuik

Het Kremlin perkt de vrije toegang tot internet tegelijkertijd steeds verder in. ‘Het is nog niet zo als in China’, aldus Gerrits, ‘maar het gaat steeds meer die kant op.’

Facebook is sinds een paar dagen opvallend traag in Rusland omdat het regime de bandbreedte beperkt. ‘Het delen van foto’s of videobeelden is zo goed als onmogelijk’, zegt Mariëlle Wijermars, ‘de kans is groot dat Facebook binnenkort volledig wordt geblokkeerd.’

Wijermars is universitair docent cybersecurity en politiek aan de Universiteit Maastricht. Ze doet al tien jaar onderzoek naar de manier waarop het Kremlin via de media de informatievoorziening controleert. De laatste jaren houdt ze zich vooral bezig met onlinemedia. Wat nu met Facebook gebeurt, gebeurde eerder al met Twitter, zegt ze. Russen belanden zo in de fuik van Russische sociale media. ‘Die werken samen met de Russische veiligheidsdiensten.’

Rusland is niet hermetisch afgesloten van de buitenwereld. Veel Russen hebben familie in het buitenland, waaronder Oekraïne. ‘Via hen komt er ook andere informatie binnen.’ Wie wil kan online nog buitenlandse media raadplegen. Maar dat is iets voor een beperkte groep hoogopgeleiden, zegt Wijermars. ‘De grote massa heeft het moeilijk om onafhankelijke berichtgeving te vinden. Deze week nog zijn een kritische tv- en radiozender geblokkeerd. Er blijft weinig over.’

Simpele herhaling

Herhaling, dat is misschien wel het belangrijkste propagandamiddel van het Kremlin. Wie, zoals de meeste Russen, zijn kennis voor een groot deel van televisie haalt, hoort over Oekraïne al sinds 2013 hetzelfde verhaal. In dat jaar begonnen de Maidan-protesten tegen de toenmalige pro-Russische president Viktor Janoekovitsj, in 2014 gevolgd door de annexatie van de Krim.

Wijermars: ‘De Russen krijgen te horen dat er een genocide plaats zou vinden op etnische Russen, wat volkomen onjuist is.’ De Oekraïense regering wordt consequent neergezet als een stel ‘fascisten’ en ‘nationalisten’. Dat soort ‘signaalwoorden’, zet het Russische regime bewust in, zegt de universitair docent. ‘Ze grijpen terug op de Tweede Wereldoorlog, dat resoneert sterk bij Russen.’

In die oorlog, die Rusland weliswaar won, zijn aan de kant van Sovjet-Unie enorm veel doden gevallen. Wijermars: ‘De Oekraïense nationalistische beweging zag de inval van nazi-Duitsland in Polen in 1939 als kans om een onafhankelijke Oekraïense staat te vestigen en vocht tegen de Sovjet-Unie. Die complexe geschiedenis wordt door het Kremlin gesimplificeerd tot: een Oekraïense regering die zich onafhankelijk van Rusland opstelt, is fascistisch.’

Er zit daarmee een dubbele herhaling in de Russische oorlogsretoriek. ‘Ze grijpt terug op de periode van het begin van de oorlog in 2014 én op de Tweede Wereldoorlog. Bewust of onbewust roept dat veel emotie op.’

Het brein en de waarheid

Herhaal een leugen vaak genoeg en het wordt vanzelf waar. Dat adagium is al door menig dictator toegepast. In de jaren zeventig toonden wetenschappers het daadwerkelijke bestaan van dit verschijnsel voor het eerst aan. De opmars van nepnieuws leidt tot hernieuwde wetenschappelijke aandacht voor dit ‘truth effect’. Ook de Vlaamse onderzoeker Jonas De Keersmaecker, verbonden aan de Esade Business School in Barcelona, doet er onderzoek naar.

Dat we ons ogenschijnlijk zo makkelijk om de tuin laten leiden door herhaling, komt door de manier waarop ons brein informatie verwerkt, aldus De Keersmaecker. ‘Stel ik zeg tegen u: de Belgische premier Alexander de Croo wil troepen naar Rusland sturen. De eerste keer dat uw brein die informatie binnenkrijgt, wordt er een netwerk gevormd tussen die woorden. Als ik het een week later opnieuw zeg, bestaat dat netwerk al. De informatie wordt vlotter verwerkt door uw brein en u zult sneller geneigd zijn het voor waar aan te nemen.’

Als het brein bepaalde informatie makkelijk kan verwerken geldt dat, op een onbewust niveau, als een signaal dat het waar is. ‘Dat komt doordat je dat als mens in je leven aangeleerd krijgt. Als je bepaalde informatie vaker tot je krijgt, is statistisch gezien de kans dat het waar is ook het grootst. Oorlogspropaganda maakt daar misbruik van.’

Voor de goede orde: het herhalen van een leugen is geen garantie dat de leugen geloofd wordt. De Keersmaecker: ‘Het vergroot alleen de kans.’ Het fascinerende is ook, zegt de onderzoeker, dat het waarheidseffect zelfs werkt als iemand weet dat iets een leugen is. ‘Mensen die weten dat iets nepnieuws is, zijn toch geneigd het te geloven als ze het vaker voorbij zien komen.’

Of iemand ‘intelligent is of niet’ maakt ook niet uit, blijkt uit onderzoek dat De Keersmaecker zelf deed. ‘Het mechanisme werkt hetzelfde.’ Wel toonde hij in een ander onderzoek aan dat mensen met een hoog cognitief niveau hun beeld makkelijker aanpassen als ze eenmaal weten dat iets niet waar is.

Fase van volledige misleiding

Naast herhaling, onderscheidt Rusland-onderzoeker Wijermars nog een patroon in de manier waarop het Kremlin met informatie over de oorlog omgaat. ‘Het begon met het ontkennen dat er überhaupt iets aan de hand was in Oekraïne. Van daaruit ging het naar het zeer summier verstrekken van informatie. Toen het nieuws alsnog naar binnen sijpelde, ging het over naar volledige misleiding. In die fase zitten we nu.’

Beelden van Russische bombardementen worden in Rusland uitgelegd als Oekraïense bombardementen. ‘Rusland beschuldigt Oekraïne nu ook van het produceren van desinformatie. Daarom moeten wij die producenten van nepinformatie aanvallen, is het Russische verhaal.’

Ten overvloede: president Zelenski heeft net zo goed een belang bij het verspreiden van gunstige informatie over het eigen land als Poetin. Wijermars: ‘Ook de Oekraïense regering is selectief in de informatie die ze verspreidt, maar die enorme desinformatie die je in Rusland ziet, zie je niet aan de Oekraïense zijde.’

Met een bewering als: Zelenski is een nazi die genocide pleegt, maakt Poetin gebruik van een klassieke vorm van manipulatie onder dictators en autoritaire leiders: ‘De grote leugen’, een term gemunt door Adolf Hitler. Achterliggende gedachte: wie een leugen vertelt die buitensporig groot is, wordt sneller gelooft omdat het niet in mensen opkomt dat iemand zoiets zou verzinnen.

Maar de oorlogspropaganda van het Kremlin bevat ook nieuwe elementen, betoogt de Britse journalist Peter Pomerantsev in twee boeken. Pomerantsev, wiens ouders na zijn geboorte uit Kyiv vluchtten nadat zijn vader door de geheime dienst KGB werd beschuldigd van het verspreiden van anti-Sovjet-literatuur, woonde en werkte tien jaar in Rusland. Draaide propaganda in de Sovjet-tijd nog vooral om het bewijzen van de grootsheid van de Sovjet-Unie, zegt Pomerantsev, nu gaat het om het zaaien van twijfel.

‘Poetin schetst een duister wereldbeeld vol complotten, waarin niemand te vertrouwen is’, vertelt de journalist telefonisch. ‘Hij ondermijnt het geloof van mensen in alles.’ In die verwarrende wereld kun je als gewone Rus maar beter een sterke leider als Poetin vertrouwen. Een boodschap die een leider als Donald Trump ook, impliciet, verkondigt.

‘Maar’, zegt Pomerantsev, ‘staar je niet blind op het nieuwe. Ik schreef mijn eerste boek in 2014, toen was Rusland nog geen dictatuur.’ Inmiddels heeft het land daar, vindt Pomerantsev, alle trekken van. ‘Waar Poetin op uitgekomen is, is een traditionele vorm van propaganda.’

De Rus in de straat

Wat gelooft de gemiddelde Rus er nou eigenlijk van? Dat is bijzonder lastig te zeggen. Niet in de laatste plaats, benadrukt de Leidse hoogleraar Gerrits, omdat mensen bang zijn zich kritisch uit te spreken. Maar ook omdat in Rusland kritische journalistiek nauwelijks meer bestaat en het onafhankelijke opinieonderzoekers lastig wordt gemaakt hun werk te doen.

Uit een onderzoek van het onafhankelijke peilbureau Levada-Centrum van vóór het uitbreken van de oorlog, valt op te maken dat de meeste Russen geloven dat de de Verenigde Staten verantwoordelijk waren voor de spanningen die daaraan voorafgingen.

Betekent dat ook dat de Russen meegaan in alle Kremlinretoriek? Wijermars denkt van niet. ‘Iemand kan aan de ene kant geloven dat de oorlog de schuld van het Westen is en tegelijkertijd tegen de oorlog zijn. Dat maakt het zo complex.’

Duidelijk is, zegt ze, dat de steun voor Poetin tot voor de oorlog ‘aanzienlijk was’. ‘Uit een onafhankelijke peiling van begin dit jaar bleek dat zo’n 70 procent van de Russen Poetins handelen goedkeurde. Ook de annexatie van de Krim werd redelijk breed gesteund.’

Die steun heeft Poetin onder meer te danken aan het feit dat het Rusland, sinds de diepe crisis in de jaren negentig economisch voor de wind is gegaan. ‘Onder Poetin kwam er meer voorspoed, ook dankzij de hoge gasprijzen. Russen zagen dat ze een leven konden gaan opbouwen. ’

De oorlog in Oekraïne zou wat dat betreft weleens een kantelpunt kunnen zijn, denkt Wijermars. ‘De annexatie van de Krim werd nog redelijk gesteund, maar het beschieten van Kyiv? Dat kan Poetin een stuk lastiger legitimeren.’ Zeker nu het Kremlin heeft toegegeven dat de verliezen aan Russische zijde hoog zijn, zal Poetins propagandamachine overuren moeten maken.