Poetin lijdt nederlaag op nederlaag, en dat is niet geruststellend

Het was een slechte week voor Vladimir Poetin. Zijn grootste politieke vriend in Oekraïne, de oligarch Medvedtsjoek, is opgepakt. Zijn belangrijkste oorlogsschip ter plaatse, de Moskva, is gezonken. Zijn buurland Finland zoekt, met Zweden, een veilig heenkomen in de Navo.

De uitschakeling van de Moskva is symbool van een tot dusver desastreus verlopen agressieoorlog tegen een buurland dat als grootste zonde lijkt te hebben dat het nog bestaat. Het verlies van de kruiser is ook een militaire klap, zowel voor de verdediging van de Zwarte Zeevloot als voor de ambitie Odessa in te nemen. En hoewel Moskou beweert dat de bemanning is geëvacueerd, zijn volgens alternatieve Russische bronnen veel van de vijfhonderd bemanningsleden omgekomen.

Poetin wil een Groot Rusland herstellen onder zijn leiderschap, maar zijn invasie lijkt meer op een doodskreet van het eeuwenoude Russische imperialisme. Als het doel was de Navo tegen te houden, dan gebeurt het omgekeerde. Ook andere doelen (zoals de VS uit Europa verdrijven) en aannames (over bijvoorbeeld de verdeeldheid en inertie van Europa) verkeren in hun tegendeel.

De Navo zal uitbreiden én zijn militaire presentie in het oosten fors opschroeven. Economisch dreigt voor Rusland een terugval naar de verfoeide jaren negentig – waar Poetin zijn volk ooit uit ‘verloste’ – of erger. Binnenkort zullen de sancties echt voelbaar worden in Rusland. Maar ook elders in de wereld: VN-chef Guterres waarschuwt dat eenvijfde van de wereldbevolking door de oorlog in hongersnood kan geraken.

Russisch-Duitse relatie als anker

Veelal onderschat is het voor Rusland strategische verlies van Duitsland. De Russisch-Duitse relatie was een informeel anker van de Europese ordening na de Koude Oorlog: een historische band die geen westerse bondgenoot kon breken en die gestut werd door Moskous instemming met de Duitse hereniging en de projectie van Duitse ‘oorlogsschuld’ op alleen Rusland (in plaats van op álle sovjetvolken, inclusief Belarussen en Oekraïners).

Alleen Rusland kon deze band vernietigen – en daarin lijkt Poetin nu geslaagd. Ton Nijhuis, directeur van het Duitsland Instituut Amsterdam, wijst erop dat de door kanselier Scholz aangekondigde ‘ommezwaai’ Duitsland wordt opgedrongen omdat de wereld veranderd is. ‘Het is een grote worsteling om er echt afstand van te nemen.’ Zonder Poetins grootscheepse invasie zou dit nooit gebeurd zijn.

Met de slag om de Donbas voor de deur verliezen westerse landen geleidelijk hun schroom de zware wapens te leveren. De wreedheden van Russische troepen – de moorden, martelingen, verkrachtingen – vergroten de druk ook op twijfelaars als Duitsland om met meer over de brug te komen. Tegelijk waarschuwt de Amerikaanse generaal b.d. Wesley Clark dat het niet genoeg is en dat zich ‘een moment van extreem gevaar voor Oekraïne en de Navo’ aandient.

Kan Poetin een verlies overleven?

Is er een weg terug voor Poetin? Ook autocratische leiders calculeren de gevolgen van hun daden. Poetin zou de stekker uit de oorlog kunnen trekken. Dat grootmachten oorlogen kunnen verliezen, bewezen eerder al de VS en de Sovjet-Unie. Maar de kans dat Poetin zijn immense propaganda-apparaat inzet om de aftocht te blazen, is klein. ‘Historisch ressentiment blijft een van de sterkste en giftigste krachten in de geschiedenis’, merkte Clingendael-expert René Cuperus deze week op in een debat van de Atlantische Commissie. En kan de autocraat Poetin een verlies wel overleven?

Voorlopig zet hij in op escalatie. Het Russische ministerie van Defensie liet voor de Moskva zonk al weten meer ‘centra van besluitvorming’ te gaan aanvallen. Vrijdag werd Kyiv specifiek genoemd en aangevallen. Rusland zal kernwapens plaatsen in het Baltische gebied als de Navo daar uitbreidt, dreigt het Kremlin. Maar dat is al zo, luidde het antwoord: in het midden in de EU gelegen Russische Kaliningrad staan volgens het Westen al raketten die kunnen worden uitgerust met kernkoppen.

Het is verleidelijk om te concluderen dat het gebruik van geweld aan waarde inboet in het Kremlin nu het minder effectief blijkt te zijn dan werd gehoopt. Maar zo werkt het niet, betoogt veiligheidsexpert András Rácz in IP Quarterly: de oorlog ontneemt Rusland juist alternatieve bronnen van invloed (zoals energie en prestige). ‘De toename van het gebruik van militaire macht voor politieke doelen is waarschijnlijk, inclusief nucleair wapengekletter’.

Poetin zei deze week door te zullen gaan tot ‘alle nobele doelen’, die van dag tot dag anders worden beschreven, behaald zijn. In de eerste vijftig dagen is Ruslands slagkracht – die sowieso niet ongelimiteerd is – zeker beperkt. Maar Rusland heeft de omvang en de wapens om bij tegenvallers te kunnen escaleren. Dat het verlies van de Moskva een grote klap is, was vrijdag goed te zien op de Russische tv. Nu zint het Kremlin op wraak.