Papa's syndroom

In deze postmoderne tijd lijkt het beeld nog somberder: Volgens spraakmakende zwartkijkers is het einde van de natuurwetenschap bereikt. Het feest is voorbij. Alle fundamentele ontdekkingen zijn gedaan in de natuurwetenschappen. Beroemd worden met een wetenschappelijke prestatie is helemaal niet meer mogelijk. Einstein was de laatste grote geleerde. Op de bazaar is de grabbelton met ontdekkingen leeg. In het begin van deze eeuw graaide Niels Bohr er de laatste troostprijs uit. Op is op.

De stelling dat Einstein de laatste grote geleerde was, zal ferm worden tegengesproken door kenners van de Oudheid. De classici zullen volhouden dat er na het gedicht De Rerum Natura van Lucretius (99-55 voor Christus) eigenlijk niets meer van betekenis is gedaan in de natuurwetenschap.

Ook zullen er filosofen zijn die de stelling weerspreken dat de wetenschap nu echt afgelopen is. Volgens hen is het namelijk nog nooit begonnen: Een mens kan helemaal niets ontdekken, want alles is er al.

Maar ook de meeste natuurwetenschappers vinden het nonsens om te beweren dat de tijd van de grote ontdekkingen in de natuurwetenschap voorbij is. Wie zijn dan eigenlijk die enkele kortzichtige onderzoekers die verklaren dat de gehele natuurwetenschap, of een groot deel ervan, af zou zijn?

Meestal betreft het een geleerde die zelf in het verleden een magistrale prestatie heeft geleverd. Deze papa vindt dat dank zij zijn bijdragen het gebied helemaal begrepen is. Papa geniet van zijn status en rust op zijn lauweren. Maar potverdorie, zijn partijtje wordt wreed verstoord door de volgende generatie jonge honden. Deze komen met afwijkende ideeën en tonen geen respect voor papa.

Papa wordt er ziek van. Hij gaat als voorbeeldig lid van de gevestigde orde de nieuwe prestaties bagatelliseren. Papa veroordeelt de nieuwe ideeën op niet-wetenschappelijke gronden: de nieuwe theorie is te wiskundig, te prematuur, niet mooi. Deze papa's zijn niet gevaarlijk voor de wetenschap. Zij worden weggezuiverd door de dictatuur van de waarheid.

Veel gevaarlijker wordt het als bestuurders die als taak hebben fundamenteel wetenschappelijk onderzoek te stimuleren, verklaren dat alle grote ontdekkingen in de wetenschap reeds gedaan zijn. Welke bestuurder durft zulke kletskoek te verkopen? Borgman durft dat, in een recent interview (Vrij Nederland van 7 januari).

Borgman is niet zo maar iemand. De hooggeleerde Borgman was tot 1 januari de machtigste man van Nederland op het gebied van fundamenteel onderzoek. Hij was zes jaar lang voorzitter van NWO (Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek). Volgens Borgman hebben we ook geen behoefte meer aan nieuwe ontdekkingen. Het wordt tijd dat we met vereende krachten gaan werken aan de toepassingen van de wetenschap.

Volgens Borgman zijn er de laatste dertig jaar geen grote ontdekkingen meer gedaan. Zulke praat getuigt van onbegrip van het karakter van natuurwetenschap. Ik zal een van de vele grote ontdekkingen aangeven. In de natuurkunde is het van essentieel belang te begrijpen hoe, uitgaande van individuele bouwstenen, collectief gedrag tot stand komt. Al generaties lang bijten onderzoekers hun tanden stuk op deze gezamenlijkheid. Bij de studie van een bepaald soort collectief gedrag, de fase-overgang, is de afgelopen dertig jaar sprake van een doorbraak.

De overgang van een vloeistof naar damp is een voorbeeld van een fase-overgang. In het geval van de overgang van vloeistof naar damp besluiten ontelbare aantallen deeltjes (moleculen) om tegelijkertijd de vloeistof te verlaten en te gaan genieten van de vrijheid van de damp. Duidelijk een vorm van massahysterie.

Dank zij mensen als Lev Landau (Nobelprijs 1962), Lars Onsager (Nobelprijs 1968) en Kenneth Wilson (Nobelprijs 1982) begrijpen we fase-overgangen tegenwoordig. Dat noem ik een grote ontdekking. Voor de wetenschap belangrijker dan de algemene relativiteitstheorie van Einstein.

Als ik op de laboratoria om mij heen kijk, zie ik de bloem van de natie. Nieuwsgierige en leergierige studenten. Met in hun ogen een vuur dat zich niet laat blussen. Door geen enkele zure pappa.