Overdragen en doorschuiven

Patrick Bolink (34), gezinsvoogd in Veenendaal, was op kantoor toen de radio meldde dat een van zijn collega’s, de gezinsvoogd van de in 2004 door mishandeling overleden peuter Savanna, strafrechtelijk wordt vervolgd. Het was vrijdagmiddag, iedereen zat bij elkaar, er was patat gehaald, zoals altijd op vrijdag. De opgewekte stemming sloeg meteen om. Mensen reageerden aangeslagen. Zelf voelde hij zich vooral woest, zegt Bolink. ‘Hoe is het mogelijk dat je persoonlijk verantwoordelijk wordt gehouden voor zo’n dramatische gebeurtenis? Ik begeleid momenteel een meisje van 15, dat bij haar vader gaat wonen. Het is een erg gespannen situatie, ik ben er afgelopen weken diverse keren geweest – daar was eigenlijk geen tijd voor, maar die tijd heb ik gemaakt.

‘Ik dacht: wat als dit weekend bij de vader de stoppen echt doorslaan, en hij mept zijn dochter met de koekenpan op de kop? Zegt het Openbaar Ministerie dan over twee jaar: meneer Bolink, we gaan u vervolgen? Dan stopt dit werk voor mij, dan houdt het op. Het zijn de ouders die kinderen in een kofferbak stoppen, niet wij.’

Tanja Koens (48), gezinsvoogd in Twente: ‘Ik kwam thuis en mijn man wachtte me op in de deuropening. Heb je het al gehoord, vroeg hij. Ik was vooral verbaasd dat ze die vrouw individueel verantwoordelijk stellen, en niet het bureau Jeugdzorg waar ze werkte. Daarna dacht ik: het OM heeft er heel lang naar gekeken, ik ken de dossiers niet. Wij zijn niet onschendbaar. Maar het geeft geen prettig gevoel.’

Rob Weijers (48), gezinsvoogd in Nieuwegein: ‘De sfeer op kantoor was: we moeten iets doen. Ik ga staken, hoorde ik mensen zeggen. En: we gaan naar Den Haag. Alleen ben ik in de 26 jaar dat ik hier nu werk, zes keer naar Den Haag geweest; zes keer hebben we daar een rondje gelopen en geschreeuwd dat het allemaal anders moest. Zes keer heeft het niet geholpen.’

Roy Boere (38), gezinsvoogd in Twente: ‘Je gaat meteen je cliënten na. Zitten er potentiële Savanna’s tussen? Toevallig ben ik pas bij een gezin geweest met twee jonge kinderen, omdat er serieuze en ernstige aanwijzingen zijn dat er iets grondig mis is. Die kinderen zitten daar nu, in dat huis, en er kan in theorie iets met ze gebeuren - er kan namelijk altijd iets gebeuren. Maar ik blijf mijn werk op exact dezelfde manier doen als ik altijd heb gedaan, justitiële vervolging of niet.’

Vogelvrij

Vogelvrij
In Nederland werken ruim 1600 gezinsvoogden, verdeeld over vijftien Bureaus Jeugdzorg - elke provincie heeft zo’n bureau, en er zijn er nog drie in Amsterdam, Den Haag en Rotterdam. Enkele dagen nadat het Openbaar Ministerie bekend had gemaakt dat het overgaat tot vervolging van de gezinsvoogd van Savanna – de gezinsvoogd wordt ‘dood door schuld dan wel het toebrengen van zwaar lichamelijk letsel door schuld’ verweten – stierf in Apeldoorn een 5-jarig jongetje. De moeder, bij wie het kind het weekend logeerde, verklaarde tegenover de politie dat ze haar zoontje had gedood.

Vogelvrij
Het gezin stond onder toezicht van een gezinsvoogd van het Bureau Jeugdzorg in Gelderland, dat het jongetje in een pleeggezin had ondergebracht; de pleegouders zeiden tegen het ANP dat ze de gezinsvoogd nadrukkelijk hadden gewaarschuwd over de wankele gemoedstand van de vrouw, maar dat die waarschuwing in de wind was geslagen.

Vogelvrij
‘We zijn vogelvrij’, constateerde de voorzitter van de Belangenvereniging voor Medewerkers Bureaus Jeugdzorg vorige week vrijdag. Op de internetsite van de vereniging verscheen een woedende verklaring, waarin werd gewezen op de verslechterde omstandigheden waaronder gezinsvoogden hun werk moeten doen. De brancheorganisatie van de jeugdzorg beklaagde zich over het gebrek aan kennis over de functie van gezinsvoogd.

Vogelvrij
Er is veel onwetendheid, bevestigt Rob Weijers. Een kwart eeuw geleden werd hij vrijwilliger bij de jeugdzorg in Utrecht, inmiddels is hij er al jaren gezinsvoogd. ‘Mensen zien de gezinsvoogd als een sterke superman die met zijn machtige arm een zielig kind pakt en het meeneemt, de veilige wereld in. De werkelijkheid is totaal anders. Een gezinsvoogd voelt zich soms de vertegenwoordiger van de onmacht.

Vogelvrij
‘Je kunt je cliënten heel vaak níet geven wat ze het liefst zouden willen: snel geholpen worden, een goede plek voor hun kind. We zeggen weleens dat de gezinsvoogdij het vuilnisvat van de hulpverlening is. Alle zaken waarmee wij te maken hebben, kennen een lange geschiedenis van hulpverlening. Bij zo’n gezin is al een hele stoet mensen langs geweest. De hulpverlening is op de een of andere manier niet gelukt, en aan het einde van de rit mogen wij dan nog eens een keer wat.’

Vogelvrij
Patrick Bolink: ‘Mensen hebben torenhoge verwachtingen van ons, en die staan absoluut niet in verhouding tot de ingewikkelde problematiek waarmee wij mee te maken hebben. Psychiatrische ouders, verslaafde ouders, ouders die schulden hebben van zestig-, zeventigduizend euro, die van een paar tientjes per week moeten rondkomen en daarvan óók nog leuke dingen moeten doen met hun kinderen. En wij mogen het uitzoeken.’

Vogelvrij
Bolink begrijpt niets van het besluit van het Openbaar Ministerie. ‘Ik vind niet dat een gezinsvoogd verantwoordelijk kan worden gehouden voor de wandaden van ouders, of voor de gevolgen van verkeerde systemen en complexe situaties. Ik weet niet hoe die gezinsvoogd in de kwestie van Savanna precies heeft gehandeld, er schijnen allerlei signalen te zijn geweest, maar het was wel een heel complexe situatie.

Vogelvrij
‘Dat kind was uit huis geplaatst, kwam daarna weer thuis wonen; zo’n gezinsvoogd beweegt mee, probeert met die moeder in gesprek te blijven. En dat moet. De wet op de ondertoezichtstelling verplicht de gezinsvoogd namelijk óók om te blijven werken aan relatieherstel tussen ouder en kind. Als die moeder zich aan afspraken houdt, kan de gezinsvoogd niet zeggen: kind weg, dag ouder!, maar heeft die gezinsvoogd de plicht om te blijven kijken wat die ouder wél met het kind kan. Dat wordt volkomen buiten beschouwing gelaten.’

Uit het raam gevallen

Uit het raam gevallen
Een kind dat een gezinsvoogd krijgt, is ‘onder toezicht gesteld’ door de kinderrechter. Daaraan gaat een onderzoek vooraf door de Raad van de Kinderbescherming naar de gezinssituatie. Het kind is bij de Raad aangemeld door het Bureau Jeugdzorg of het Advies- en Meldpunt Kindermishandeling. Ondertoezichtstelling houdt in dat het ouderlijk gezag wordt ingeperkt; de gezinsvoogd moet bij alle belangrijke beslissingen over het kind worden betrokken. De gezinsvoogd moet verder hulp en zorg regelen als dat nodig is. Het kind wordt niet automatisch uit huis geplaatst, dat gebeurt alleen bij een minderheid van de ondertoezichtstellingen, en pas als de kinderrechter er een ‘machtiging uithuisplaatsing’ voor afgeeft. Uithuisplaatsing wordt gezien als een zeer zware, ingrijpende maatregel.

Uit het raam gevallen
Hoe zwaar, ondervond Roy Boere van het Bureau Jeugdzorg Overijssel. Het ging om een jongetje van 7, hij kreeg van alle kanten signalen dat het kind mishandeld werd door de vader. ‘De school, buren, iedereen; op een gegeven moment was het kind in het ziekenhuis beland, omdat het ‘uit een raam was gevallen’. Het was duidelijk dat er iets moest gebeuren. Alleen had ik helaas niet de tijd om regelmatig onaangekondigd langs te gaan, en áls ik er was, kreeg ik niks te zien.

Uit het raam gevallen
‘Op basis van de informatie van derden, heb ik toch het verzoek gedaan het kind met spoed uit huis te plaatsen. Vijf dagen later werd ik tijdens de zitting bij de kinderrechter min of meer teruggefloten. Meneer de gezinsvoogd, zei de rechter, u heeft al die dingen niet zelf geconstateerd, u heeft het van horen zeggen. Het kind is toen teruggeplaatst bij de vader.’

Uit het raam gevallen
Kan een gezinsvoogd weten dat er voor een kind acuut gevaar dreigt? En als hij dat kan weten, hoe weet hij dat dan – door intuïtie, ervaring, kennis? Alledrie, zegt Roy Boere. ‘Mensen die net beginnen, willen nog weleens opgetogen reageren als een kind bij een eerste bezoek meteen bij ze komt zitten. ‘Wat een leuk kind!’, zeggen ze dan. Maar bij mij gaan alle alarmbellen rinkelen als kinderen van 3 of 4 jaar de allereerste keer dat ze je zien, al bij je op schoot kruipen, zich aan je vastklampen als je weggaat. Dat duidt er negen van de tien keer op dat die kinderen hulp en veiligheid zoeken. Daarom is het belangrijk dat je over je ervaringen praat met de collega’s op je bureau.’

Uit het raam gevallen
Tanja Koens: ‘Ik vertrouw op mijn gevoel. Als mijn haren overeind staan kan iedereen hoog en laag springen of zeggen: dat moet je niet doen, maar dan doe ik wat me goeddunkt.’ Ook als daarbij niet wordt meegewerkt – of zelfs tegengewerkt - door andere hulpverleners van het gezin, wat gezinsvoogden nog weleens meemaken.

Uit het raam gevallen
‘Ik had een keer een kindje met een moeder die psychiatrische begeleiding kreeg. Op een gegeven moment kreeg ik vanuit de school van dat kind heel schrijnende signalen. Na een vakantie sloot dat jongetje zich volledig af van de wereld, was totaal niet bereikbaar.

Uit het raam gevallen
‘Ik had contact met de sociaal psychiatrisch verpleegkundige die elke week die moeder sprak, maar daar ontstond het dilemma dat zij, omdat ze door die moeder was ingehuurd, voor het belang van de moeder koos. Ik heb het kind toen van school laten halen en naar een geheime plek laten brengen; de moeder is op het politiebureau uitgenodigd en daar werd haar meegedeeld dat haar kind uit huis zou worden geplaatst.’

Acht weken niet zien

Acht weken niet zien
Een fulltime gezinsvoogd heeft ongeveer 24 kinderen onder zijn hoede. Dat is minder dan vroeger, zegt Roy Boere, maar het is nog steeds veel. ‘Want 24 kinderen betekent 24 scholen, 48 ouders, 96 grootouderparen, een heleboel buren.’ Hoe vaak ze zo’n kind zien, verschilt per situatie.

Acht weken niet zien
Boere: ‘Je moet prioriteiten stellen. Heel vaak werkt het zo dat de meeste aandacht uitgaat naar de mensen die het hardst schreeuwen. En dan kan het gebeuren dat je een kind gewoon acht weken niet ziet – dat is helaas geen uitzondering. Terwijl ondertoezichtstelling een ingrijpende maatregel is, je grijpt ín in het gezag van ouders, dat moet je kunnen waarmaken. Dan moet je daadwerkelijk met ouders kunnen meekijken. Als je er acht weken niet bent geweest, kan dat niet. En met drie weken wordt het ook lastig.’

Acht weken niet zien
Ongeveer 70 procent van zijn tijd is een gezinsvoogd tegenwoordig bezig met administratieve rompslomp. Vijfentwintig jaar geleden, zegt Rob Weijers, schreef je tien regels aan de kinderrechter. Daar stond in dat het niet zo goed ging met Pietje en dat Pietje beter onder toezicht van een gezinsvoogd moest worden gesteld. De kinderrechter las dat en verleende die ondertoezichtstelling.

Acht weken niet zien
‘Die kinderrechter was de baas van de ondertoezichtstelling, hij was ook degene aan wie de gezinsvoogden verantwoording aflegden; hij wist wat er speelde. Als gezinsvoogd had je ook tussendoor contact met hem. Even bellen, moet er niet dit of dat geregeld worden, wat vindt u hiervan?’

Acht weken niet zien
In 1995 kwam er een nieuwe wet op de ondertoezichtstelling en werd de kinderrechter ‘lijdelijk’: hij voert nu alleen juridische handelingen uit, en staat niet meer aan het hoofd van de ondertoezichtstelling. Gezinsvoogden moeten nu vooral heel erg veel schrijven. Rapporten aan de rechtbank, indicatiestellingen, verzoekschriften, formulieren voor de ouderbijdrage. De tien regeltjes van vroeger zijn tien volgetikte A4-tjes geworden. Even bellen met de rechter is er niet meer bij.

Acht weken niet zien
Weijers: ‘Je kiest vaak de rol van regisseur. Je zit niet boven in de keten van hulpverlening, je zit er middenin en dat maakt je positie kwetsbaar. Mensen denken dat wij het voor het zeggen hebben, maar dat is niet zo, we zijn gebonden aan allerlei regels en procedures voor er concreet hulp kan worden ingezet.

Acht weken niet zien
‘Er komt een melding bij het meldpunt Kindermishandeling, die draagt het over aan Vitras – een organisatie voor maatschappelijke dienstverlening in Utrecht -, die komt er niet binnen, die draagt het over aan de kinderarts, die kijkt een keer naar zo’n kind en meldt het weer terug aan het meldpunt Kindermishandeling. We zijn voortdurend bezig met overdragen, doorschuiven, en met het niet nemen van verantwoordelijkheid. Dat is een verschil met vroeger. ’

Acht weken niet zien
Patrick Bolink: ‘Mensen zijn veel meer op zichzelf teruggeworpen. Er is meer verslaving, meer psychiatrische problematiek, het aantal echtscheidingen neemt toe, kinderen komen vaker in samengestelde gezinnen terecht. Die dingen gebeurden vroeger ook, maar minder, en dan was er meestal wel ergens een oom of een tante die zich verantwoordelijk voelde, of de kerk. We moeten het nu hebben van de professionele hulpverlening en dat zijn uit de kluiten gewassen voorzieningen geworden.

Acht weken niet zien
‘Vroeger was dit een politiek oninteressante groep, dat speelt ook mee. Nu heeft de maatschappij er last van, die houdt niet van jongeren die op Hoog Catharijne rondhangen. Alles is dusdanig georganiseerd, ook in regel- en wetgeving, dat er altijd wel ergens een poppetje is dat je de schuld kunt geven. Ah, de gezinsvoogd wist ervan! Dan heeft die het gedaan! De samenleving wijst graag zondebokken aan. Jeugdzorg is de kop van jut.’