Oude Sovjet-spion noemt Niels Bohr als collega

In de Verenigde Staten woedde de afgelopen maand een heftige affaire over de memoires van een voormalige agent van de voorganger van de KGB, Pavel Sudoplatov. Die doet in Special Tasks: The Memoirs of an Unwanted Witness - A Soviet Spymaster (Little & Brown) een opmerkelijk verhaal: Robert Oppenheimer, Enrico Fermi, Leo Szilard en Niels Bohr, dè grote namen van de natuurkunde in de jaren veertig, zouden in de oorlogsjaren geheimen over de Amerikaanse atoombom hebben doorgespeeld aan de Sovjets.

Sinds de ontmaskering van Klaus Fuchs was al zeker dat er spionnen met Sovjet-sympathieën rondliepen in het Manhattan-project. In recentere memoires gaven Russische atoomgeleerden aan dat ze Westerse informatie gebruikten bij de ontwikkeling van hun bom. Maar dat daaraan illustere namen als Fermi, Szilard of Bohr verbonden zouden zijn, is, schreef een commentator, zoiets als beweren dat dominee Martin Luther King in het geheim in opdracht van de Ku Klux Klan werkte.

Oppenheimer is een goed gedocumenteerd randgeval. Hij stak zijn communistische sympathieën nooit onder stoelen of banken, maar hield vol volkomen loyaal te zijn. Niemand heeft hem ook ooit op spionage betrapt. Dat hij in 1945 als 'veiligheidsrisico' terzijde werd geschoven, heeft volgens moderne historici weinig te maken met zijn politieke overtuigingen, maar meer met zijn gebrek aan enthousiasme over de waterstofbom.

Maar Fermi, de man die de Amerikanen nota bene eigenhandig de beheerste kernsplijting leverde? Leo Szilard, een even geniale als politiek flegmatieke theoreticus? En Niels Bohr, mentor van ongeveer alle grote fysici van zijn tijd? Allemaal nuttige spionnen, beweert Sudoplatov, die 'bij diverse gelegenheden besloten informatie over kernwapens met de Sovjets te delen'.

Verreweg de spectaculairste claim betreft Niels Bohr. Die zou in 1954 in Kopenhagen de Russische fysicus Y. Terletsky hebben ontmoet, die hem om advies zou hebben gevraagd over een ruw bomontwerp. Sudoplatov sprak naar eigen zeggen Terletsky kort voor diens dood in 1993.

'Hij vertelde me dat Bohr zeer nerveus was en dat zijn handen trilden. Voor het eerst begreep hij dat de beslissing van hem, Fermi, Szilard en Oppenheimer om informatie te delen, hem nu rechtstreeks in contact bracht met een agent van de Sovjet-regering.' Bohr zou hem welwillend op een fout in het ontwerp hebben gewezen.

Onzin, stelt de laatste weken de ene na de andere wetenschapshistoricus vast, en ze spanden zich tot het uiterste in om de gewijde namen van blaam te zuiveren. Szilard was nooit in Los Alamos. Terletsky bleek memoires te hebben gedicteerd waarin hij vaststelt dat zijn bezoek aan Bohr juist helemaal niets opleverde. Oppenheimer wist niets van het dubbelleven van Klaus Fuchs. Enzovoort.

De historici lijken in al hun verbetenheid vooral even over het hoofd gezien te hebben wie Sudoplatov ook weer precies was. De opvolger van de KGB, het ministerie van Informatie, meldde onlangs dat Sudoplatov eind 1944 maar een paar maanden inzage had in nucleaire kwesties.

In 1953 werd hij uit de geheime dienst gegooid nadat een van zijn agenten in Duitsland onder zijn neus naar het Westen deserteerde. Special Tasks moet hij een halve eeuw later zo ongeveer uit het blote hoofd hebben geschreven.