Openbaar Ministerie straft zwaarder dan rechter

Lichte vergrijpen zoals drugsbezit, diefstal en vandalisme worden door het Openbaar Ministerie (OM) zwaarder bestraft dan door de rechter. Steeds vaker bepaalt het OM zelf de strafmaat voor veelvoorkomende criminaliteit, waarbij het zwaardere richtlijnen gebruikt dan de rechter.

'De strafmaat die het OM gebruikt, is eigenlijk bedoeld als strafeis in de rechtszaal. Hoger, in de wetenschap dat de rechter dat vaak nog afzwakt. Als het OM deze richtlijnen consequent gebruikt om zelf te straffen, ligt rechtsongelijkheid op de loer', zegt Jan Crijns hoogleraar straf- en strafprocesrecht aan de Universiteit Leiden.

Het gaat hier om de zogeheten ZSM-werkwijze: Zo Snel, Slim, Selectief, Simpel, Samen en Samenlevingsgericht Mogelijk. Deze versnelde rechtspraak is in 2013 ingevoerd om te bezuinigen op het dure en trage rechtssysteem. Waar verdachten voorheen vaak maanden moesten wachten op een rechtszaak, beslist de officier van justitie tegenwoordig vaak al op de dag van aanhouding wat er met een zaak gebeurt: niet vervolgen, gelijk een datum prikken voor een rechtszaak of direct een boete of taakstraf opleggen via een strafbeschikking.

De strafbeschikking is verreweg de meest gebruikte strafoplegging binnen ZSM en heeft grote gevolgen voor een verdachte. Met het betalen van een strafbeschikking bekent een verdachte schuld en krijgt hij direct een strafblad. In 2013 kregen meer dan 20 duizend verdachten bij de eerste beoordeling een strafbeschikking. Officieel kunnen verdachten hiertegen in verzet gaan, maar dit gebeurt slechts in 14 procent van de gevallen, blijkt uit cijfers van het OM. Wanneer verdachten hun straf aanvechten leidt dat in de meeste gevallen tot een lagere straf, blijkt uit een rondgang langs advocaten, rechters en het OM.

Neerleggen

Volgens strafrechtadvocaat Jan Vlug moeten verdachten zich nooit neerleggen bij de straf van het OM. 'De rechter ziet een persoon en maakt een inschatting van wie hij voor zich heeft. Een officier van justitie straft blind op basis van alleen een dossier.' Vooral mensen die één keer de fout in gaan worden benadeeld door ZSM, zegt Vlug. Zij betalen gelijk uit angst voor een rechtszaak en kunnen niet meer in verzet.

Vlug is niet de enige met kritiek. Al vanaf de eerste experimenten in 2011 hebben de advocatuur en de wetenschap grote bedenkingen bij ZSM. Door de snelheid waarmee zaken worden beklonken, zou er onvoldoende aandacht zijn voor rechtsbijstand. 'De politie zegt wel dat ze verdachten wijzen op het recht een advocaat te spreken, maar in de praktijk praten drie agenten op je in dat het dan uren duurt voordat je weer vrij bent', zegt strafrechtadvocaat Christian Flokstra.

De kritiek uit de advocatuur en de wetenschap krijgt ruggesteun van de Werkgroep ZSM & Rechtsbijstand, opgericht door het OM en de advocatuur. Die adviseerde in juli 2013 de advocatuur te betrekken bij ZSM. Deze maand begint het OM in Rotterdam, Utrecht en Oost-Nederland met advocaten op ZSM locaties. Speerpunt van de pilot is het informeren van de verdachten, die voortaan alleen een straf mogen accepteren in het bijzijn van een raadsman.

Volgens voorzitter van de werkgroep en hoofdofficier John Lucas is gewacht met de advocaten tot meer duidelijk was over ZSM in de praktijk. 'We wisten nog niet goed hoe we de verschillende partijen moesten verenigen. Uit de pilots moet blijken of het systeem ook werkt voor de advocatuur.'

ZSM-officieren van de parketten Utrecht, Den Haag, Rotterdam en hoofdofficieren van Utrecht en Oost Nederland erkennen dat het OM zwaarder straft dan de rechter. Lucas: 'We hebben andere richtlijnen. Dat is ons uitgangspunt, maar ik heb wel het idee dat het langzaam naar elkaar toe trekt.'