Onderzoek naar ‘afnemende’ effectiviteit Janssen-vaccin rammelt aan alle kanten

Weinig kansen met Janssen. Met Janssen niet van de schansen. Wel dansen, maar niet après-skiën met Janssen.

Een golf wrange humor trekt deze dagen over internet, nu Oostenrijk heeft bekendgemaakt dat het mensen geënt met het één-prik-vaccin van Janssen vanaf januari niet meer toelaat in de hotels, bars en skiliften, omdat het vaccin niet genoeg zou beschermen. De zoveelste pets in het gelaat van het in Leiden ontwikkelde vaccin, tot voor kort nog bejubeld als makkelijke weg naar een snelle vaccinatie.

Dát het in Leiden ontwikkelde vaccin van Janssen werkt, lijdt geen twijfel. Van de 845.313 Nederlanders die ermee zijn ingeënt, kwamen er maar 51 in het ziekenhuis en 10 op de intensive care. Omgerekend komt dat neer op een bescherming van 93 procent tegen ziekenhuisopname, en 95 procent tegen ic-opname – nauwelijks minder dan de vaccins van Moderna en Pfizer.

Maar daaromheen rommelt het, eigenlijk al vanaf het begin. Waar de vaccins van Moderna en Pfizer zo’n 90 procent van alle besmettingen tegenhouden, doet het Janssenvaccin dat ‘maar’ zeven op de tien keer. In praktijk is die bescherming hoger en opvallend stabiel, bleek pas nog uit een studie van een half miljoen gevaccineerden. Maar toch: het gaf Janssen (net als het vaccin van AstraZeneca) de naam van dat vaccin dat het nét niet helemaal is.

Dat geldt helemaal nu de bescherming tegen milde infectie, zoals verwacht, bij alle vaccins iets terugloopt. In België adviseert de Hoge Gezondheidsraad burgers die zijn ingeënt met Janssen een extra prik Pfizer of Moderna te geven, in Duitsland adviseert de vaccincommissie inmiddels hetzelfde, en in Nederland heeft minister De Jonge een spoedadvies over de kwestie gevraagd.

Vernietigende studie

Belangrijke aanjager is een vernietigende studie onder 780 duizend Amerikaanse veteranen, vorige week verschenen in vakblad Science. Een halfjaar na de Janssenprik is er van bescherming tegen het virus nauwelijks meer sprake, wijst die studie uit.

Janssen-gevaccineerden zijn na zes maanden nog maar voor 13 procent beschermd tegen infectie, en ouderen nog maar voor 52 procent beschermd tegen overlijden, blijkt uit de tabellen die het onderzoeksteam van het Veterans Affairs Medical Center in San Francisco opstelde. Bij Pfizer loopt de bescherming tegen infectie terug tot een procent of 45, en die tegen sterfte tot 70 procent.

Raar, vinden onafhankelijke experts. Andere, veel grotere studies komen namelijk uit op veel gunstigere getallen. In New York analyseerden wetenschappers de gegevens van 9 miljoen ingeënte en niet ingeënte volwassenen: de bescherming van het Janssenvaccin tegen infectie kachelde weliswaar wat achteruit, maar was na een halfjaar nog altijd zo’n 60 tot 70 procent. Tegen ziekenhuisopname bleef de bescherming zelfs onverminderd hoog.

‘We herkennen het beeld dat uit dit Science-onderzoek naar voren komt niet uit andere studies of onze eigen schattingen’, zegt Brechje de Gier, vaccinexpert van het RIVM, dan ook. ‘Het is duidelijk dat de bescherming tegen infectie bij de covidvaccins na een tijdje zakt, met grosso modo een procentpunt of tien, vijftien. Maar een afname richting nul hebben we nog nooit gezien.’

‘Ik geloof heus wel dat er sprake is van enige afnemende vaccineffectiviteit’, beaamt ook medisch statisticus Maarten van Smeden, die de Science-studie op verzoek doorploos. ‘Maar als je dit ziet, krijg je toch het gevoel: hier klopt iets niet.’ Diep in de technische bijlages bij het vakartikel stuitte hij op de verklaring. Het team heeft de waarnemingen langs een logaritmische functie gelegd, een lijntje dat vanzelf een duik naar beneden maakt.

‘Uiteindelijk is ons vak het trekken van lijntjes door puntenwolken’, legt Van Smeden uit. ‘Maar dit is wel een heel gek lijntje. Je forceert het model in een bepaalde vorm die alles naar beneden trekt. Heel gek dat dit in Science staat. En het lijkt me heel naar als mensen dit gebruiken als argument om te betogen dat vaccins niet werken.’

Toch is dat precies wat er gebeurt. Drieduizend keer werd het artikel inmiddels al aangehaald op nieuwssites, weblogs en sociale media. ‘Het zou goed zijn als de Gezondheidsraad en het RIVM de effectiviteit van de verschillende vaccins meewegen in hun adviezen over boosters’, noteerde ook directeur Maurice van den Bosch van het Onze Lieve Vrouwen Gasthuis in Amsterdam, op LinkedIn. ‘Besmettingstechnisch is het dus logisch mensen met Janssen net zo uit te sluiten als ongevaccineerden’, vindt fiscaal jurist Kim Boon.

Veranderd virus

Daarachter schuilt een diepere onvrede: de steeds vollere ziekenhuizen, ondanks de hoge vaccinatiegraad. ‘Ik snap het sentiment. En het is ook gewoon klote’, zegt viroloog Marion Koopmans het maar gewoon zoals het is. ‘Onze hoop dat we na vaccinatie beschermd zouden zijn tegen rondgang van het virus en er helemaal vanaf zouden zijn, is helaas niet uitgekomen. Doordat het virus is veranderd.’

Maar dat betekent nog niet dat vaccins dus ‘geen bal’ uithalen, benadrukt ze. ‘Ik snap heus wel dat mensen zoiets hebben van: als vaccineren het virus niet wegkrijgt, waarom doen we het dan? Maar vaccinatie biedt wel degelijk bescherming tegen ernstige ziekte. Vaccinatie is één van de gereedschappen die we ter beschikking hebben, maar zeker niet het enige.’

Dat het vaccin van Janssen niet onfeilbaar is, staat immers evenzeer vast. In New York zakte de bescherming tegen besmetting onder jongeren ingeënt met Janssen van 89 procent kort na vaccinatie, tot 70 procent een halfjaar later. Veel minder alarmerend dan de veteranenstudie, maar nog altijd iets om rekening mee te houden. Een andere grote studie, in North-Carolina, vond vergelijkbare cijfers, en zag bovendien dat de bescherming tegen ziekenhuisopname en overlijden licht afneemt: van 90 naar ruim 80 procent.

Dus toch maar een extra prik voor de Janssenlichting? Dat is nog een lastige afweging, zegt Koopmans. ‘Janssen werd in ons land gegeven aan de wat jongere leeftijdsgroepen, bij wie ernstige ziekte sowieso minder voorkomt. Wat is er precies te winnen als je die allemaal een boosterprik geeft? Of kun je die moeite beter besteden aan het inenten van mensen die nog niet zijn gevaccineerd?’

Vragen, waar Koopmans zelf ook het antwoord niet op heeft, benadrukt ze. ‘We willen graag eenvoudige antwoorden. Maar die zijn in deze complexe discussie helaas niet te geven.’

_{Correctie: in een eerdere versie van dit artikel stond dat VVD, D66 en PvdA in kamervragen over de boosterprik ook verwezen naar het omstreden onderzoek. Dit is echter niet het geval.}