Ommezwaai kabinet: boeren onteigenen als provincies stikstofuitstoot niet snel genoeg terugdringen

Dit heeft Van der Wal donderdag aangekondigd in een Kamerdebat over de stikstofcrisis. Zij geeft hiermee een inkijkje in de nieuwe aanpak van het stikstofprobleem, waar zij sinds haar installatie als minister aan werkt.

Van der Wal zegt inspiratie te ontlenen aan Vlaanderen. De Vlaamse regering gaat bij de aanpak van het stikstofprobleem veel voortvarender te werk dan Nederland. Twee weken geleden verordonneerden de Vlamingen domweg dat de veertig meest vervuilende veehouderijen per 2025 moeten sluiten. Meer dan honderd andere veehouderijen worden voor de keus gesteld: hun stikstofuitstoot drastisch verminderen of zich laten uitkopen. De varkensstapel in Vlaanderen moet voor 2030 met 30 procent krimpen.

De Vlamingen keren aan veehouders die zich als eerste voor uitkoop melden meer uit dan aan laatkomers. Van der Wal overweegt zo’n beloning voor vroegmelders ook. Daarnaast bekijkt ze of het voorkeursrecht voor gemeenten kan gelden bij het uitkopen van boeren. Boeren die veel ammoniak uitstoten bij een natuurgebied en willen stoppen, zouden hun boerderij dan eerst aan de overheid moeten aanbieden.

Het stellen van harde deadlines (Van der Wal spreekt van ‘een slot op de deur’) zou een radicale ommekeer in het landelijk stikstofbeleid betekenen. Het kabinet pakt uitstoters tot nu toe met fluwelen handschoenen aan. Vrijwillige medewerking en het langdurig zoeken naar consensus met boeren en bedrijven kenmerkt het beleid. Een lange reeks verloren rechtszaken heeft het kabinet kennelijk tot het inzicht gebracht dat dit een heilloze weg is.

Compensatie schiet erbij in

Van der Wal gaf in het Kamerdebat toe ‘dat dit besef even moest landen’ op haar ministerie en in het kabinet. Rechters accepteren het niet meer als gemeenten vergunningen uitgeven voor extra stikstofemissies, terwijl de daarvoor vereiste stikstofreductie pas optreedt dankzij overheidsmaatregelen in de toekomst. In het verleden is gebleken dat die voorgespiegelde compensatie er vaak bij inschiet.

‘Voor de rechter is het onvoldoende dat we een coalitieakkoord hebben met harde stikstofdoelen en een stikstoffonds van 25 miljard euro. Dat is niet genoeg borging van de natuurbescherming. De rechter vindt het pas voldoende als we die stikstofruimte ook echt gerealiseerd hebben’, zei Van der Wal tegen de Kamercommissie Landbouw.

Van der Wals ambtsvoorganger Carola Schouten zette in op een ‘gebiedsgerichte aanpak’, waarbij de twaalf provincies grotendeels zelf bepalen hoe ze tot de vereiste verlaging komen van de stikstofneerslag op hun natuurgebieden. Van der Wal wil dat beleid voortzetten, maar met een stok achter de deur. Want die provinciale autonomie levert tot nu toe weinig op. De belangstelling voor vrijwillige opkoopregelingen valt in het hele land zwaar tegen. In Noord- en Zuid-Holland heeft zich niet één veehouder gemeld voor de opkoopregeling voor piekbelasters.

Verplichtender maatregelen

Van der Wal wil het daarom aantrekkelijker maken voor boeren om zich te laten uitkopen. ‘Woest aantrekkelijk’ zelfs, zegt ze. Daarmee neemt ze het risico dat de uitkoopregelingen duurder en minder doelmatig worden. De overheid moet dan meer geld neertellen voor boerderijen die gemiddeld minder ‘stikstofruimte’ leveren.

Desondanks vindt Van der Wal het niet langer reëel om volledig te vertrouwen op vrijwillige medewerking van boeren. ‘Meer verplichtende maatregelen zijn wat mij betreft heel nadrukkelijk in beeld. Het eerlijke verhaal is dat het niet in elk gebied haalbaar is om alleen maar uit te gaan van vrijwilligheid.’ Gedwongen uitkoop is waarschijnlijk niet te vermijden in de buurt van natuurgebieden die in zeer slechte staat verkeren en waar geen andere manieren zijn om de stikstofdepositie snel te verminderen.