Of het raadslid niet zo wil dwarsliggen – hoe lobbyisten de lokale politiek beïnvloeden

Lezers van het Heiloose weekblad Uitkijkpost kregen onlangs een opmerkelijk stemadvies. Niet van de hoofdredacteur, maar van projectontwikkelaar Amante Vastgoed. Inwoners van Heiloo die willen dat er snel 1.300 woningen worden bijgebouwd op locatie Zandzoom werden middels een paginagrote advertentie opgeroepen vooral op VVD, D66, CDA, Heiloo 2000 of Heiloo Lokaal te stemmen, en niet op de PvdA en Gemeentebelangen Heiloo. Een door Amante betaald redactioneel artikel gaf nadere uitleg.

Fractievoorzitter Edith de Jong van Gemeentebelangen Heiloo kreeg twee weken eerder een telefoontje van de projectontwikkelaar, dat ze als intimiderend omschrijft. ‘Het was een onaangenaam gesprek. Ons werd ten onrechte verweten dat we tegen woningbouw in Zandzoom zijn. De dure nieuwbouw was altijd bedoeld voor de overloop uit Amsterdam, terwijl wij betaalbare nieuwbouw voor een- en tweepersoonshuishoudens willen. Een uitwisseling van argumenten was niet mogelijk. De boodschap was dat we ons verzet moesten staken.’

Annemarieke Nierop, PvdA-lijsttrekker in Heiloo, vult aan dat kandidaten op de PvdA-lijst door Amante zijn gebeld om hun standpunt te herzien en dat Amante ook voor deze week advertentieruimte heeft ingekocht. Ook zij noemt de actie van de projectontwikkelaar heel merkwaardig.

Bezwaren inslikken

Zo hardhandig als in Heiloo werkt de lokale lobby niet overal. Toch kwamen uit een enquête die de Volkskrant hield onder alle gemeenteraadsleden van Nederland tal van voorbeelden naar boven van stevige lokale lobby.

Zo vertelde een GroenLinks-raadslid uit Haarlem over een door de gemeente georganiseerde informatiebijeenkomst, waar een lobbyist namens bouwbedrijven een van de sprekers was. Die stelde dat kritische gemeenteraden ervoor zorgden dat de woningbouw stagneert, en dat het beter zou zijn als gemeenteraden hun college zouden toestaan diverse bouwprojecten toe te wijzen aan één projectontwikkelaar, dan ging het sneller. Na een kritische vraag kreeg het raadslid niet opnieuw het woord. ‘Vreemde ervaring’, noteerde die.

Een raadslid uit Deurne vertelt dat winkelbedrijf Aldi hem belde met de vraag of hij zijn bezwaren tegen hun bouwlocatie niet wilde inslikken. Een VVD-raadslid in Rijswijk kwam in aanraking met een bedrijf dat door een casino in de arm was genomen om te lobbyen voor een vestiging met parkeergelegenheid. In Beverwijk had een raadslid een half uur na het posten van een kritische video over Tata Steel een mail van een lobbyist die een ‘meeting’ eiste.

Een raadslid van de gemeente Montferland werd benaderd vanwege een zonnepark op water, in Het Hogeland en Assen ging het om zonneparken op het land, in Ermelo en Buren werd gelobbyd voor een windmolenpark. Een raadslid uit Amersfoort, zelf tegenstander van zonnevelden, vertelt lange tijd gestalkt te zijn door de ondernemer die deze zonnevelden aanlegt voor de gemeente.

Mail van Maxime Verhagen

Bij lobby wordt bijna als vanzelfsprekend gedacht aan beïnvloeding op landelijk of Europees niveau. Dan gaat het om grote spelers die de politiek bewerken op het gebied van tabak, kansspelen, energie, stikstof, wapenaankopen of wat voor zwaarwegend dossier dan ook.

Gemeentelijke lobby komt vooral in beeld als landelijke of internationale belangen in het spel zijn, zoals bij het plan van Facebooks moederbedrijf Meta om een groot datacenter in Zeewolde te bouwen, of bij de Lelylijn, een miljardenproject dat voor een snelle spoorverbinding tussen Lelystad en Groningen moet zorgen.

Uit het onderzoek dat de Volkskrant deed onder gemeenteraadsleden blijkt dat ook op gemeentelijk niveau stevig wordt gelobbyd. Van de 1.776 respondenten geeft 59 procent aan weleens benaderd te zijn door lobbyisten. In 69 procent van de gevallen ging het om een lobby met lokaal belang. Veel raadsleden melden dat hun mailbox dagelijks wordt overspoeld met uitnodigingen en ongevraagde adviezen. Ze beschouwen dat vaak als een onvermijdelijk deel van het raadswerk.

Het gros van de lokale lobby richt zich op bouwactiviteiten; projectontwikkelaars en ‘vastgoedboys’, zoals een raadslid hen aanduidde, worden vaak genoemd als organisaties die druk uitoefenen. Dat gebeurt geregeld in de gedaante van koepelorganisatie Bouwend Nederland. Meerdere raadsleden mochten een persoonlijke mail van Maxime Verhagen, voorzitter van Bouwend Nederland, ontvangen. Andere raadsleden vertellen hoe Bouwend Nederland elementen aandroeg voor het verkiezingsprogramma.

Na de bouwsector zijn infrastructuur, landbouw en energie de sectoren met de stevigste lokale lobby. De ANWB en Fietsersbond worden geregeld genoemd als lobbyende organisaties, veel raadsleden in plattelandsgemeenten vertellen te zijn benaderd door de LTO, de belangenbehartiger van de landbouwsector. Rond hernieuwbare energie wordt een ware lobbyslag gevoerd, waarbij strijd wordt geleverd tussen investeerders en uitgesproken tegenstanders.

Tino Wallaart, medeoprichter van lobbybureau Wallaart & Kusse, dat zich toelegt op lokale politiek, zegt dat de vraag naar kennis over lokale lobby sterk is toegenomen sinds de grote decentralisatie van 2015. In dat jaar kregen de gemeenten taken overgedragen van de Rijksoverheid, zoals jeugdzorg, werk en inkomen, en zorg voor ouderen en langdurig zieken. Fracties in gemeenteraden hebben weinig ondersteuning, vindt hij, waardoor ze voor hun kennis goeddeels afhankelijk zijn van wat lobbyisten aandragen.

Parttimers

Raadsleden zijn parttimers, hun politieke werk is altijd een bijbaan. Dat betekent dat de kans op belangenverstrengeling groter is dan in de landelijke politiek; Tweede Kamerleden worden betaald om fulltime met hun ambt bezig te zijn. Dan zou je verwachten dat er ook meer democratische controle is op de integriteit, zegt Wallaart. Maar anders dan voor ministers geldt voor wethouders na hun aftreden geen afkoelperiode waarin ze niet aan beleidsbeïnvloeding mogen doen.

Raadsleden moeten meer tijd, ondersteuning en geld krijgen, vindt ook John Bijl, die met zijn Periklesinstituut lokale bestuurders traint. Volgens hem is door herindelingen en decentralisatie sinds 2002 het werk van raadsleden verdrievoudigd en kampen ze stelselmatig met financiële tekorten; 120 gemeenten slaagden er niet in voor 2021 een sluitende begroting te maken.

Gevolg is vaak dat gemeenteraden ervoor kiezen te bezuinigen op de eigen ondersteuning, waardoor er geen capaciteit is om werkbezoeken of trainingen te organiseren. Omdat raadsleden parttimers zijn, leidt dat tot scheefgroei van informatie. Lobby vult de kennis van raadsleden aan. Bijl is er mild over: lobby is als regen, het is niet goed of fout, vindt hij. Zonder lobby kan een lokale democratie niet functioneren. ‘Lobby kan van Facebook komen, maar net zo goed van een varkensboer of de muziekvereniging.’

Raadsleden moeten wel doorkrijgen dat het gebeurt. ‘Als iemand een raadslid benadert, is het moeilijk te zeggen waar betrokkenheid ophoudt en beïnvloeding begint’, zegt Bijl. ‘Mentale weerbaarheid is belangrijk in integriteitskwesties.’ Tegelijk moet een volksvertegenwoordiger wat hem betreft aanvaarden nooit honderd procent integer te kunnen zijn. ‘Je geeft een stem aan de samenleving in een politiek debat. Dat is een worsteling, omdat je als raadslid altijd wel iemand kent op wie besluitvorming betrekking heeft.’

De integriteit van lokale bestuurders staat als onderwerp eigenlijk niet op de agenda, zeggen Bijl en Wallaart. In zijn trainingen komt Bijl wel met suggesties, zoals: loop naar een andere fractie als je twijfelt over je positie, of klop aan bij de burgemeester of de griffie.

Integriteitskwesties bespreekbaar maken

Uit de Volkskrant-enquête blijkt dat 86 procent van de raadsleden het gevoel heeft ergens terecht te kunnen met vragen of zorgen over integriteit en beïnvloeding. Veel raadsleden stappen dan naar de burgemeester of de griffie, of vinden een klankbord binnen de eigen partij. Een enkeling geeft aan dat er binnen de gemeente geen betrouwbaar loket is voor gemeentelijke integriteitskwesties, juist omdat die vaak binnen de raad hun oorsprong vinden.

Politici worden niet weerbaarder door de regels aan te scherpen, maar door integriteitskwesties bespreekbaar te maken binnen de eigen fractie, binnen de raad of met burgemeester of griffie, zegt Leonie Heres, bijzonder hoogleraar integriteit van het lokaal bestuur aan de Erasmus Universiteit in Rotterdam. ‘Het verschil tussen informatie en lobby vraagt om alertheid. Leer de blinde vlekken daarvoor bij jezelf en in je omgeving te herkennen.’

Ze geeft het voorbeeld van het bedrijf Powerfield dat in Groningen een groot zonnepark wilde aanleggen en in ruil daarvoor het ziekenhuis van Scheemda financieel zou ondersteunen. ‘In dat soort situaties kun je zo onder de indruk raken van het gemeentelijk belang en je eigen rol daarin, dat je het publiek belang en de integriteit van je afwegingen uit het oog verliest.’

Of het zou helpen gemeentelijke integriteitsbureaus in te stellen, waar raadsleden met hun morele dilemma’s naartoe kunnen? Ze twijfelt: ‘Het is goed als er een plek is waar veel expertise is en je vertrouwelijk over situaties kunt sparren. Dat kan de bewustwording vergroten. Tegelijkertijd moet je voorkomen dat integriteit wordt weggehaald bij de bestuurder.’

‘Ik kreeg direct een brief van landbouwlobby ZLTO’

Sam Goossens (27), fractievoorzitter GroenLinks-PvdA (oppositie), Sint-Michielsgestel

‘Toen ik zes jaar geleden in Sint-Michielsgestel GroenLinks oprichtte, want die partij was hier nog niet, kreeg ik direct een brief van ZLTO, de zuidelijke landbouwlobby. Zo, dacht ik toen, die hebben hun zaakjes goed op orde.

‘We kregen deze week van hen een mail over de twee grote megastallen in de gemeente. Vier jaar geleden mochten die nog uitbreiden, maar nu niet meer. De provincie Brabant gaat dat scherper in de gaten houden en het college is ook tegen verdere uitbreiding. Daar is ZLTO erg ontstemd over.

‘Ze hebben ons en de rest van de gemeenteraad en het college vorige week een setje vragen gestuurd, waarop ze op korte termijn antwoord willen. Hoe kan het nu dat de gemeente deze draai maakt, staat in de mail. En: hoe is dit te verkopen aan de deelnemers aan de discussieronden, als de gemeente uiteindelijk daaruit shopt?

‘Voor ons standpunt zal die mail niet uitmaken: wij blijven tegen. Of dat voor de andere partijen ook geldt of dat die gaan draaien, moet de komende tijd blijken.

‘Voor de komende raadsperiode willen we wat doen tegen het gebruik van het bestrijdingsmiddel Roundup, mogelijk krijgen we ook daarbij ZLTO tegenover ons. We worden veel benaderd door groene groepen als Milieudefensie en maatschappelijke clubs als de schuldhulpverlening. Veel minder door het bedrijfsleven, die denken wellicht dat er toch niks te halen valt bij GroenLinks.

‘Vijf, zes jaar geleden zou ik hebben gezegd dat ik tegen lobbyen ben, maar nu denk ik dat het maatschappelijk en democratisch nut heeft. Dan moet het wel transparant gebeuren, met gelijke toegang voor iedereen en met integere bestuurders.’

‘Mensen vinden participatie heel normaal als ze het goed uitkomt’

Theo Vulink (65), raadslid VVD (coalitie), Dronten

‘Door recente ontwikkelingen zijn in Dronten weer bezig met de windparken. De Raad van State heeft onlangs vastgesteld dat lokaal moet worden gekeken naar de afstand tot woonlocaties, vanwege de mogelijke gezondheidsrisico’s. Daardoor zijn er vragen gerezen over twee windparken in de gemeente, Blauw en Groen. De omgevingsvergunningen zijn verleend in 2018 en 2019 door het college, dat bestaat uit VVD, Leefbaar Dronten en de ChristenUnie. Die vergunningen zijn onherroepelijk, maar de gemeente heeft ook een zorgplicht voor de bewoners, voor de gezondheidsrisico’s. Deze zorgplicht neemt de gehele raad zeer serieus.

‘De windparken zijn van een collectief van boeren, energiebedrijven en bouwbedrijven. Ook lokale inwoners kunnen deelnemen, die worden dan aandeelhouder. Ik had destijds zowel te maken met een lobby van de toekomstige eigenaren als van bewoners, die zich zorgen maakten. De energietransitie is van nationaal belang, maar als de voorstanders met een petje op op de publieke tribune zitten, worden de tegenstanders uitgedaagd. Dat is een lastige basis voor een genuanceerd besluit.

‘Ik voel verder geen druk, het is allemaal heel open hier. Het is wel zakelijker geworden. Mensen vinden inspraak heel normaal als het hen goed uitkomt, maar als dat niet zo is, kijken ze er opeens heel anders tegenaan. Dat valt op. Dat is het nimbysyndroom inderdaad, not in my backyard: ik ben wel voor, als het maar niet bij mij in de buurt komt. Die verzakelijking heeft ook te maken met individuele belangen en met de juridificering van de samenleving, dat van allerlei meningsverschillen al snel een juridische kwestie wordt gemaakt.

‘De windparken zijn wellicht iets voor de Omgevingstafel; iedereen mag dan meepraten, in openbare bijeenkomsten, zodat ze proactief bij de plannen worden betrokken.’

‘Inspraak wordt georkestreerd door commerciële belangen’

Josine Heijnen (31), raadslid CDA (oppositie), Leiden

‘Lead, een groot project in Leiden-Noord, is een goed voorbeeld van de bouwlobby. Volgens de destijds geldende hoogbouwvisie was daar 70 meter toegestaan. In 2019 bespraken we dit in de gemeenteraad. Toen ik de stukken inkeek, zag ik dat het college al bij de verkoop van de grond aan de ontwikkelaar beloofde 115 meter toe te staan. Nog zonder dat de rest van de partijen, omwonenden of andere belanghebbenden er iets van konden vinden. Dat vind ik bestuurscultuur oude stijl. Hoe kunnen wij dan een goede belangenafweging maken? Ik dacht: ik zit hier als oppositieraadslid dus voor niks.

‘De tegenstanders lieten enorm van zich horen. Zij hebben dit soort informatie met een Wobverzoek boven tafel gekregen en voelden zich gepiepeld. Ze stuurden de gemeenteraad brieven en documenten en kwamen veelvuldig inspreken.

‘Dat deden de voorstanders ook, maar die inspraak was in ieder geval deels georkestreerd door de ontwikkelaar Red Company. Zo was er een meisje dat ik herkende uit de promotiefilm van Lead. Toen ik haar daarnaar vroeg, antwoordde ze dat de gemeente haar naam en mailadres had doorgegeven aan Red, waarna ze werd gevraagd als boegbeeld. Dat is flagrante onzin. De gemeente Leiden is geen castingbureau. Ze zat daar gewoon over te liegen.

‘Natuurlijk mag je ook als betrokkene of werknemer van Red gebruikmaken van je inspraakrecht, maar wees daarover transparant. Nu wordt een publieke stem gecreëerd die geen weergave is van wat mensen zelf vinden, maar van commerciële belangen. Dat het democratisch besluitvormingsproces zo wordt gemanipuleerd, bemoeilijkt de lokale politiek. Zelf vind ik het lastig hiermee om te gaan.

‘Jaren later sleept de affaire rondom Lead zich nog voort. De omwonenden maken zich op voor een gang naar de rechter. Het vertrouwen in de lokale politiek is gedaald naar het vriespunt, daar baal ik van. Dit speelt bij meer bouwprojecten in Leiden. Ik sta als lijstduwer op plek 9, dat is een niet-verkiesbare plek. Als iemand op mij stemt, is dat door vier jaar werk tegen de klippen op.’

Het bijschrift bij de foto van Edith de Jong is uitgebreid opdat duidelijk is dat het bouwproject op het bord niet in het artikel voorkomt.