Nooit eerder rouwden we zo collectief om een bestuurder

De burgemeester van Leiden aan de lijn. Graag zou Henri Lenferink nog even benadrukken dat het allemaal begint met liefde. 'Ontbreekt die liefde voor de stad, dan blijf je een manager.'

Een kwartier eerder, in de eerbiedwaardige kamer van dat eerbiedwaardige stadhuis, ging het al over de invulling van het eerbiedwaardige ambt. Hoe hij dat doet, maar natuurlijk ook hoe Eberhard van der Laan dat deed. Vandaag wordt de vorige week overleden burgemeester van Amsterdam daarvoor de laatste eer bewezen.

Het heeft er een paar dagen om gehangen waar dat vaarwel zou plaats grijpen. Met de keuze voor het Concertgebouw krijgt zo'n collectief rouwproces, hoogst ongebruikelijk voor een bestuurder, in elk geval een beschaafd slotakkoord.

Zelf gaf Van der Laan iets van zijn taakopvatting prijs in de veelbesproken uitzending van Zomergasten. In zo'n gemompeld bijzinnetje herinnerde hij zich Swiebertje, een tv-serie uit zijn jeugd. Daarin was de burgemeester nog zo'n ordentelijke heer met aanzien. Nee, dan was de anarchistische zwerver Swiebertje hem veel liever.

De Utrechtse burgemeester Jan van Zanen barst in lachen uit bij de herinnering aan dat fragment. 'Dat was Eberhard ten voeten uit.' En Rob van Gijzel, tot vorig jaar eerste burger van Eindhoven, zegt: 'In de tijd van Swiebertje, een halve eeuw geleden, was de burgemeester een korpsbeheerder. Inmiddels zijn ze zoveel meer dan dat.'

Wat heeft de vorige week overleden Van der Laan betekend voor het burgemeesterschap? En andersom: wat betekende dat burgemeesterschap voor hem?

Collega's en deskundigen oordelen over dat laatste eensgezind. Dat hartstochtelijke afscheid was hem nooit ten deel gevallen wanneer Van der Laan nog landelijk politicus was geweest. Lenferink: 'Als burgemeester groei je boven de partijen uit. Landelijk ben je veel meer partijgebonden, ook door de verkiezingsstrijd.'

Eberhard van der Laan belichaamde die ongebonden, boven de partijen uitstijgende burgemeester. Niet langer de schrijdende lintjesknipper. Niet langer de manager die angstvallig boven de partijen moest staan. Niet langer de bestuurlijke hangjongere, zoals Bram Peper zijn burgemeesterschap van Rotterdam in de vorige eeuw naderhand beschreef.

De huidige burgemeester staat tussen de partijen en het liefst er middenin. Van Gijzel: 'Je kunt de agenda volgen en je kunt er een eigen invulling aan geven. Maar in dat laatste maak je het verschil.' Lenferink: 'Natuurlijk moet je altijd de grote lijnen in de gaten houden, maar soms kan het geen kwaad er een detail uit te lichten. Daarmee laat je zien wat je belangrijk vindt.'

Het algemeen belang is in de gefragmenteerde politiek gediend bij een gezonde dosis pragmatisme. Maar soms vereist dat belang een gezonde portie doordrammen en dat moet ook kunnen. Het wordt gepikt en zelfs gewaardeerd. Lenferink: 'Als ik tegen een aannemer zeg dat iets niet mag, vraagt hij echt niet waarop mijn gezag is gebaseerd. Dat gezag is er gewoon.'

Gesterkt door dat gezag durven deze burgemeesters ook tegen de stroom in te gaan. Van der Laan las Ajax-supporters een lesje tijdens een huldiging. Lenferink deed iets soortgelijks tijdens een demonstratie tegen de huisvesting van de ontuchtige zwemleraar Benno L. Met de fiets aan de hand waagde hij zich in het epicentrum van de woede. 'Je moet wat durven, anders los je niets op.'

Jan van Zanen heeft Van der Laan van dichtbij meegemaakt. Eerst als naaste buur in Amstelveen, daarna als collega in het grootstedelijk overleg. Met die kennis plaatst hij een kanttekening. 'Zoals Eberhard het deed, was wel typisch Amsterdams, hoor. Ik weet niet of dat ook in Rotterdam of Utrecht ook had gekund.' Van Zanen wil er mee zeggen dat ieder van hen op eigen wijze dat respect en die waardering heeft verworven.

Een paar jaar geleden hees de Amerikaanse politicoloog Benjamin Barber deze categorie van burgemeesters op het schild als de internationale vaandeldragers van de democratie. Dat gaat de meesten wat ver, maar bestuurskundige Pieter Tops zegt: 'Door zijn directe stijl wist Eberhard van de Laan zowel nationalisten als wereldburgers aan zich te binden. Dat is in deze tijd heel bijzonder.'

Tops staat burgemeesters bij in hun functioneren en Van der Laan geldt daarbij als een rolmodel. Voor het genootschap van burgemeesters stelde Tops een nieuwjaarsspeech van hem ten voorbeeld. 'Het was een toespraak die een premier zou moeten houden. Echt een ijzersterk verhaal over vluchtelingen, nota bene zelf geschreven. Zo'n toespraak tilt een burgemeester uit boven de functie die hij bekleedt.'

Zo'n toespraak, die eigenzinnigheid, dergelijke durf, dat vleugje anarchie: het zijn allemaal stukjes in de verklaring van dat massale rouwbeklag rond de overleden burgemeester van Amsterdam. Het herinnert Pieter Tops, verbonden aan de universiteit van Tilburg, aan de collectieve radeloosheid bij de dood van prinses Diana. Maar eigenlijk zijn die twee onvergelijkbaar. 'Zij was niet meer dan een symbool. Het verdriet om Van der Laan is veel inhoudelijker.'

Eberhard van der Laan, de man die Amsterdam 'een beetje liever' maakte
Zijn empathie maakte hem populair onder Amsterdammers. Maar het waren zijn openheid en dadendrang die hem lieten uitgroeien tot een van de geliefdste burgemeesters ooit. Een postuum aan de hand van drie typerende momenten.

In beeld: Eberhard van der Laan (1955-2017)
De fotoredactie van de Volkskrant selecteerde de mooiste en meest bijzondere foto's van burgemeester Van der Laan.

Nuchter, ambitieus en oprecht: de magie van Eberhard van der Laan verklaard
Wat maakte de volkse dokterszoon zo geliefd? Oud-stadsverslaggever Jaap Stam vindt het antwoord in zijn eigengereide karakter.

'Als ik het niet geloofde, zou ik het niet zeggen'
Deze televisiefragmenten tekenen Eberhard van der Laan.

'Amsterdam huilt om zijn lieve burgemeester'
Met drie roze rozen wandelt Cor van den Bold (70) in zijn windjack langs de Herengracht. Precies zo'n subtiel bosje als hij normaal voor zijn vrouw koopt. Maar nu is het voor Eberhard van de Laan. Boven de burgemeesterswoning wapperen halverwege de stok de drie andreaskruisen in de herfstbries.