Nooit eerder lagen Turkse lhbti’ers zo onder vuur, en nooit eerder kregen ze zoveel steun

Het is een al langer broeiende cultuurclash, die na de omstreden ramadanpreek van top-imam Ali Erbas tot een climax lijkt te komen. Ook president Recep Tayyip Erdogan bemoeit zich ermee. In harde bewoordingen nam hij deze week op tv het hoofd van het departement van godsdienstzaken (Diyanet) in bescherming.

‘Een aanval op Erbas is een aanval tegen de staat’, zei hij. Wat Erbas in zijn vrijdagpreek over homo’s had gezegd, was volgens de president ‘helemaal waar’. De Orde van Advocaten in Ankara, die op sarcastische wijze de imam had terechtgewezen, betichtte hij van ‘een aanval op de islam’.

Mustafa Sariyilmaz is er beduusd van. De 30-jarige activist en oud-voorzitter van lhbti-organisatie SPoD heeft qua hate speech heel wat meegemaakt, maar dit nog nooit. Zeker niet uit de mond van de president, die zich in een vorig leven nog weleens voordeed als verdediger van homorechten.

‘Beangstigend’, noemt hij wat er is gebeurd sinds 24 april, toen Erbas het begin van de ramadan aangreep om totaal onverwacht de aanval te openen op ‘de grote zonde’ van homoseksualiteit, die zou leiden tot degeneratie van de menselijke soort. ‘Het is voor het eerst dat de hiv-epidemie tegen ons wordt gebruikt’, zegt Sariyilmaz. ‘En voor het eerst dat we op Twitter doodsbedreigingen krijgen. Dit is echt een schok.’

Op sociale media gaat zelfs een petitie rond voor een verbod op alle lhbti-organisaties. Dat zou ongekend zijn. Homoseksualiteit is niet verboden in Turkije en de organisaties kunnen – afgezien van het verbod op de Gay Pride de laatste paar jaar – gewoon hun werk doen.

De lhbti-beweging is de afgelopen jaren zelfs steeds sterker geworden, een ontwikkeling die begon met de massale Geziprotesten in Turkije in 2013. Homo’s, lesbiennes en transgenders namen er volop aan deel. ‘Het had enorme gevolgen voor onze zichtbaarheid’, zegt Sariyilmaz.

Bovendien werden bondgenootschappen gesmeed. Lhbti’ers trokken samen op met allerlei andere groepen. Zelfs met de voetbalfans van Fenerbahce en Galataseray verbroederden zij zich. ‘Sindsdien hebben we goede contacten met artsen, advocaten, vakbonden, academici. Mensen die zich voordien niet voor ons durfden uit te spreken.’

De Gay Pride in Istanbul nam een hoge vlucht. De Istanbul Pride werd een begrip in het hele Midden-Oosten. Die van juni 2014, zo constateerde de Volkskrant ter plekke, was een feestelijke stoet van vele tienduizenden door Istiklal, de drukste winkelstraat van Turkije. Een paar agenten keken welwillend toe, tegenstanders waren nergens te bekennen. Nog vele dagen later hingen de regenboogvlaggen boven Istiklal.

Van de politiek had de beweging weinig te duchten, ook niet van regeringspartij AKP. Zo’n vijftien jaar geleden zei Erdogan diverse malen op tv dat lhbti’ers konden zijn wie ze zijn. In 2014 zwaaiden homoseksuele AKP’ers op een verkiezingsbijeenkomst van Erdogan met de regenboogvlag en in een brochure betoogde de partij trots dat Turkije vrij en democratisch is: kijk maar, de Gay Pride mag plaatsvinden tijdens de ramadan.

Maar het jaar erna was de stemming omgeslagen. Erdogan en zijn AKP hadden zich steeds meer ontpopt als autoritaire conservatieven. Gezinswaarden, al of niet met islamitisch sausje, werden benadrukt. Vaker klonken in AKP-gezinde kranten als Yeni Akit oprispingen tegen homo’s. Vanaf 2015 werden de Gay Prides in Istanbul en Ankara vanwege de ‘openbare veiligheid’ verboden, zo nodig met inzet van traangas en waterkanon.

Want voor de goede orde: Turkije is, als puntje bij paaltje komt, bepaald geen homovriendelijk land. Geregeld worden homo’s en transgenders mishandeld en de meeste jonge lhbti’ers ondervinden problemen met de familie als ze uit de kast komen.

Niettemin bestaat in Istanbul, Ankara en Izmir een levendige gay scene. Zo vond in januari in Istanbul het negende filmfestival Queerfest plaats. In een reeks locaties rond Istiklal en het aangrenzende Taksimplein werden films vertoond en debatten gehouden. Stand-upcomedians Derin en Gayan (hij met volle baard en sexy pakje met netkousen) presenteerden het recept van de travestietencake.

De vele cafés rondom waar lhbti’ers zichzelf kunnen zijn, puilden uit. In de pakweg drie grote gayclubs die de stad rijk is werd volop gefeest. Diplomaten van westerse landen gaven acte de présence.

Oases van tolerantie

Maar ook dat is veelzeggend: ‘rond Istiklal en Taksim’. De stad telt enkele vrijplaatsen, oases van tolerantie. Daarbuiten loert het gevaar. ‘Je moet de codes kennen’, zegt Sariyilmaz. ‘In sommige delen van Besiktas en Sisli kun je hand in hand lopen. Op andere plekken moet je onzichtbaar blijven. Wel rónd Taksim, niet op het plein zelf.’

Oguzhan Nuh (26), staflid van SPoD, en de 28-jarige acteur Eray (geen achternaam) vertellen over hun dagelijks leven. De essentie is ‘je eigen bubbel creëren’, zegt Eray. ‘Een veilige omgeving. Mensen uitkiezen met wie je omgaat. Hoe meer je openlijk gay bent, hoe meer je omgaat met mensen bij wie je jezelf kunt zijn. De anderen vallen af.’

Hoewel hij uit een modern gezin in West-Turkije komt, was zijn geaardheid voor de familie een kwestie. De oplossing: er wordt over gezwegen. En uiteraard was de trek naar Istanbul bevrijdend. De toneelschool was een warm bad. In Aydin, waar hij vandaan komt, zou hij verpieteren.

‘Ik leef goed in mijn bubbel’, zegt ook Nuh. ‘Je moet alleen beseffen dat je met sommige dingen problemen kunt krijgen. Een paar maanden terug had ik nagellak op. In de bus werd ik geslagen. Ik wist dat ik risico nam. De vraag is: geef je toe aan die vrees? In Berlijn, waar ik heb gewoond, kun je naar de politie en dan worden de daders opgepakt. De Turkse politie zegt misschien dat het mijn eigen schuld was.’

Dus buiten de bubbel wordt de strijd om het veilige bestaan geleverd. Dat kan hard tegen hard gaan, zo bleek deze week maar weer. De Orde van Advocaten in Ankara diende een klacht in tegen Ali Erbas en zei niet verbaasd te zijn als de imam er binnenkort ‘met een fakkel op uit trekt om heksen te verbranden’. De openbaar aanklager op zijn beurt stelt een stafrechtelijk onderzoek in tegen de advocatenorde, wegens het ‘beledigen van religieuze waarden’.

Zo bestaan twee tegengestelde tendensen naast elkaar in Turkije. Meer hate speech tegen lhbti’ers, maar ook meer adhesie vanuit de samenleving. Waarschijnlijk leidt het één tot het ander, en omgekeerd. In peilingen was de afgelopen jaren een lichte stijging in tolerantie te zien. Na de mislukte coup van 2016 is de solidariteit binnen liberaal Turkije verder toegenomen, zegt Sariyilmaz. ‘We zitten allemaal in hetzelfde schuitje.’

Op Twitter werd deze week vanuit rechtse hoek massaal de hashtag #AliErbasIsNietAlleen gedeeld, en zelfs #YallahHollandaya: Ga naar Nederland.

Maar ook de lhbti-gezinde reacties waren niet gering. Een reeks populaire BT’ers (Bekende Turken) sprak zich uit. De actrices Hasibe Eren, Hazal Kaya, Özge Özpirinçci en Berrak Tüzünataç. Vocalisten Mabel Matiz, Yesim Salkim en Gaye Su Akyol. Model en influencer Didem Soydan. Geen Turkse ster heeft zo’n superstatus als Hazal Kaya.

En de Istanbul Pride gaat in ieder geval door, eind juni. Online.