Nog één keer Roald Dahl, omdat het allemaal nét iets anders zit dan werd voorgespiegeld

Ugh nee, niet weer over Roald Dahl. We weten het nu wel. De Britse uitgeverij Puffin heeft het oeuvre van de kinderboekenschrijver deels herschreven. Niemand is meer dik, stom of lelijk in de nieuwe uitgaven – u kon het vorige week maandag in de Volkskrant lezen. Het spook van woke heeft een rood pennetje erbij gepakt en is likkebaardend de pagina’s afgegaan. Kan het nog wel, mag het nog wel? Is-het-allemaal-wel-genderneutraal-genoeg? Ophef natuurlijk, wereldwijde ophef zelfs. De uitgeverij schrok zich rot van alle negatieve reacties en beloofde prompt ook de oudere versies te blijven uitgeven. Eind goed al goed. Wat valt er nog meer over te zeggen?

Nou, dit bijvoorbeeld: er klopt weinig van het beeld dat in de media is ontstaan. De alarmerende krantenkoppen, het gejammer in talkshows, de verhitte tweetjes van niet-de-minsten: allemaal erg overdreven.

Inmiddels denk ik dat de mediadynamiek die dit onderwerp heeft gekregen meer zegt over de tijd waarin we leven dan het genderneutraliseren van de Oempa Loempa’s. De drang om grote woorden te gebruiken was opzienbarend, het gebrek aan nieuwsgierigheid en zorgvuldigheid óók.

‘Die tekst is gereduceerd, tandeloos gemaakt, bijna gecastreerd’, zei Herman Pleij in Op1.

‘Het geestelijke eigendom van Roald Dahl is verkwanseld’, schreef Aleid Truijens in de Volkskrant.

‘Het is censuur’, poneerde Marcel Peereboom Voller in De Telegraaf. ‘Een blinddoek voor het geweten.’

‘Dahl heeft deze boeken geschreven als symfonieën. Als je daar een nootje uithaalt, is het vals’, sprak Onno Blom in Khalid & Sophie.

‘Gecensureerd?’, schreef Frits Abrahams in NRC. ‘Het lijkt er eerder op dat hij postuum gecastreerd is.’ (Castratie is kennelijk een thema.)

De culturele en intellectuele voorhoede – mensen van de ratio, nuchtere Nederlanders bovendien – had geen enkele behoefte om even op de rem te trappen. Om te kijken: waar gaat dit nou eigenlijk over?

Nagels over een schoolbord

‘Hoe ‘sensitivityreaders’ Roald Dahl hebben herschreven’, kopte The Daily Telegraph zaterdagochtend 18 februari. ‘Stilletjes en systematisch is Dahls volledige catalogus aangepast aan de moderne mores.’

Dat is schrikken. ‘Herschreven’ doet vermoeden dat het enorme ingrepen zijn, ‘stilletjes en systematisch’ suggereert dat we hier met iets duisters te maken hebben, iets wat geheim had moeten blijven. En ja, ‘sensitivityreader’ is sowieso een term die klinkt als nagels over een schoolbord.

Op maandagochtend werden de zorgen niet weggenomen in de Volkskrant, verre van zelfs. ‘Niemand is meer lelijk of stom in Britse heruitgave Roald Dahl’, luidde de kop in de krant. ‘Honderden passages die als kwetsend kunnen worden ervaren zijn aangepast of verwijderd. Onder meer de woorden ‘dik’, ‘lelijk’, ‘stom’ en ‘zwart’ zijn verwijderd uit de werken van de bekende schrijver.’

Hoe kán dat, dachten u en ik. Bijna iedereen is stom, dik en lelijk in de boeken van Dahl. Wat blijft er in hemelsnaam over als dat allemaal verwijderd is?

Het leek me sterk – en het klopt ook niet. Lastig is dat niemand de volledige lijst met wijzigingen heeft. Ik belde met de uitgeefdirecteur van De Fontein, die de Nederlandse vertalingen van de boeken van Dahl publiceert. Het lukte hem niet om contact te krijgen met het Britse Puffin en alle aanpassingen in te zien. The Daily Telegraph meldt in het artikel dat ‘taal gerelateerd aan gewicht, mentale gezondheid, geweld, gender en ras’ is veranderd of gewijzigd, maar schrijft niet dat ál deze woorden onder handen zijn genomen.

Het nieuws ging rondspoken. Woensdagavond las Onno Blom in Khalid & Sophie een bekend fragment uit De Griezels voor, de pathos in dikke lagen over de talkshowtafel smerend.

‘Het gekke is, dat mevrouw Griezel niet zo lelijk geboren is. Toen ze klein was, had ze best een aardig gezicht. Maar elk jaar dat ze ouder werd, werd ze lelijker. Hoe dat kwam? Dat zal ik je vertellen.

‘Als iemand lelijke gedachten heeft, ga je dat aan zijn gezicht zien. En wanneer die iemand aldoor lelijke gedachten heeft, elke dag, elke week en elk jaar, dan wordt dat gezicht lelijker en lelijker, tot het zo lelijk wordt, dat het niet meer om aan te zien is. Iemand die mooie gedachten heeft, kan nooit lelijk zijn. Al heb je een knobbelneus, een scheve mond, een onderkin en konijnentanden; als je mooie gedachten hebt, schijnen ze uit je gezicht als zonnestralen en zal je er altijd mooi uitzien.’

Aan de talkshowtafel werd eerbiedig geknikt. ‘Kun je je dan voorstellen dat het woord ‘lelijk’ vervangen moet worden door iets anders’, zei presentator Sophie Hilbrand.

‘Ik ben ook wel benieuwd wat daar zou komen te staan’, zei Blom. ‘Helemaal niks meer.’

‘De boodschap is dan toch ook weg?’, vulde talkshowgast Roué Verveer aan.

Maar was iedereen wel zo benieuwd? The Daily Telegraph rept met geen woord over een eventuele wijziging van dit fragment, nota bene een van de bekendste uit het werk van Dahl. Als daar iets aan veranderd zou zijn, was het wel gemeld, niet? Om het zeker te weten, belde ik nog eens met de Nederlandse uitgever van Dahl, maar die had nog steeds geen contact met Puffin. Via Instagram benaderde ik een van de auteurs van het originele artikel in The Daily Telegraph. Een paar uur later reageerde hij. Hij had de pagina’s niet bij de hand, schreef hij, maar wist vrijwel zeker dat er niets aan was veranderd.

Mevrouw Griezel is nog altijd zo lelijk als ze was.

Gerubriceerd onder het kopje 'woke’

Ik kon me niet aan de indruk onttrekken dat iedereen heel graag wilde dat de aanpassingen ingrijpend, radicaal en potsierlijk waren. Alsof hier het definitieve bewijs geleverd was dat ‘die hele woke cultuur doorslaat’, zoals een Bredase boekhandelaar het verwoordde in het Algemeen Dagblad.

Die premisse lag ook ten grondslag aan het artikel in The Daily Telegraph. De aanpassingen werden geduid in de context van ‘hedendaagse gevoeligheden’. Ook in de Volkskrant ging het over ‘passages die als kwetsend kunnen worden ervaren’. Verwijzingen naar uiterlijke kenmerken zouden zijn verwijderd ‘om niemand te beledigen’.

‘De sensitivityreaders reduceerden zijn jeugdboeken tot een gegarandeerde safe space, waar ook de geringste ‘gevoeligheid’ uit is gewied’, concludeerde kunstcriticus Joyce Roodnat in NRC. ‘En omdat het woord ‘lelijk’ niet meer mag worden gebezigd, is die safe space bevolkt met alleen maar non-descripte, vermoedelijk mooie mensen.’

De wereld van Dahl was getransformeerd tot rubberentegelparadijs, zoveel was duidelijk. In de boeken zou voortaan tergend naïef idealisme de toon zetten, niet meer het misantropische, soms wrede realisme dat ze zo bijzonder en aantrekkelijk maakt.

Ik stuurde op Instagram weer een berichtje naar de journalist van The Daily Telegraph. ‘In Nederland denkt iedereen dat de woorden ‘dik’ en ‘lelijk’ volledig zijn verwijderd uit alle boeken. Klopt dat?’

‘Nee’, stuurde hij terug.

In de Nederlandse reacties bleef onderbelicht dat The Daily Telegraph een conservatieve, rechtse krant is. De site heeft zelfs een apart kopje ‘Woke’, waaronder afgelopen week onder meer een opiniestuk van Jordan Peterson werd gepubliceerd (‘Justin Trudeau, Canada’s clown prince, is the future of the woke-West’). Ook verscheen er een enthousiast artikel over zuivelboeren die op sociale media ‘vegan-mythes’ te lijf gaan. Ook het nieuws over de aanpassingen in het werk van Dahl en de onthutste reacties erop werden bij dit kopje ondergebracht.

Zo’n krant, zou je kunnen denken, heeft er ook belang bij om de ingrepen wat volvetter neer te zetten, of ze louter in de context van verstikkende politieke correctheid te plaatsen. Woke-ophef is goed voor de kliks, weten ze daar ook.

‘Zelfs de onschuldige Ieorg Idur is niet ontsnapt’, schreef The Daily Telegraph over het arme schildpadje dat kennelijk ook niet aan het rode pennetje kon ontkomen. Wat er veranderd is? ‘Schildpadden komen niet langer ‘voornamelijk uit Noord-Afrika’, maar uit ‘veel verschillende landen’’, aldus de krant. Je kunt het politiek correct noemen dat kinderen nu lezen dat schildpadden vrijwel overal ter wereld leven, maar in een andere tijd zou het gewoon het corrigeren van een feitelijke onjuistheid zijn geweest.

Veel ging het over een toevoeging aan De Heksen. Daarin zegt de grootmoeder plotseling dat er ‘een heleboel andere redenen zijn waarom vrouwen pruiken dragen’ en dat daar ‘niets mis mee is’. En inderdaad: die aanpassing doet wel pijn, omdat het een stijlbreuk is. Een paar pagina’s ervoor biedt de oma haar 7-jarige kleinzoon nog een trekje van haar zwarte, stinkende sigaar aan, want ‘als je sigaren rookt, zal je nooit verkouden worden’. Niet echt het type voor bevoogdende zinnetjes.

Hoe overspannen wil je het hebben?

Toch zijn veel van de wijzigingen begrijpelijk of niet zo erg, zeker als je de verleiding weerstaat ze in het overzichtelijke, versimpelde frame van ‘woke-censuur’ te zien.

Contextloos en kort na elkaar opgesomd leken ze absoluut potsierlijk. De heksen die niet meer werkzaam zijn als caissière ‘of brieven tikken op een kantoor’, maar die wetenschapper of zakenvrouw zijn. Het kamermeisje dat veranderd is in schoonmaker. Matilda die geen Rudyard Kipling leest, maar Jane Austen. Graafmachines die niet eens meer zwart van kleur mogen zijn, hoe overspannen wil je het hebben?

Maar sommige elementen in de tijdloos geachte verhalen zijn ook gewoon gedateerd. Mijn dochter van 7 heeft geen idee wat een kamermeisje is. Dat de heksen voortaan zakenvrouw of wetenschapper zijn, is inhoudelijk logisch. Ze vormen een vooraanstaande club van ogenschijnlijk keurige dames, huren mooie zalen af in hotels, dragen ‘eersteklaspruiken’. Hogere middenklasse, vermoedelijk. In 1983, toen het boek uitkwam, werkten deze vrouwen misschien nog wel achter de kassa of ‘tikten ze brieven voor zakenmannen’, zoals in het Engelse origineel staat. Nu zou dat vreemd zijn. Is het verminking, zoals velen deze week stelden, of wordt het boek er simpelweg logischer, en daarmee beter van?

Uit de commentaren steeg het beeld op dat Matilda plotseling Jane Austen in haar handen kreeg geduwd. Opdringerig feminisme – je hoorde het de critici denken. In de vroegere versies ‘voer ze mee op oude zeilschepen met Joseph Conrad. Ze ging naar Afrika met Ernest Hemingway en naar India met Rudyard Kipling.’ Die passage is volgens The Daily Telegraph veranderd in: ‘Ze ging naar 19de-eeuwse landgoederen met Jane Austen. Naar Afrika met Ernest Hemingway en naar Californië met John Steinbeck.’

‘Jane Austen past helemaal niet bij de context’, zei Herman Pleij stellig in Op1. ‘Wat zou Roald Dahl hebben gedacht, nu zijn Matilda voortaan Jane Austen moet lezen omdat Kipling racistisch is bevonden?’, opende de Volkskrant het dagelijks commentaar, de rubriek waarin het standpunt van de krant wordt verwoord.

Maar Matilda ‘moet’ niet plotseling Austen lezen, dat deed ze altijd al. Lang hoef je daar niet voor te zoeken: al in hoofdstuk 1 staat het indrukwekkende lijstje klassiekers dat ze gedurende zes maanden in de bibliotheek las. Kipling en Hemingway staan erop, maar Austen óók. De wijziging past dus wél bij de context. En, veelzeggend: niemand viel over de komst van Steinbeck in de gewraakte passage. Want de toevoeging van een mannelijke schrijver past niet in het verhaal van doorgeschoten wokies die kinderen een geïdealiseerde wereld proberen op te dringen.

En de zwarte graafmachines uit De fantastische meneer Vos dan? Is de kleur van objecten tegenwoordig ook al beladen? Een van de belachelijkste voorbeelden, zo leek het. De zin die er direct achter staat, werd door niemand genoemd: ‘Het waren gruwelijke, moorddadig uitziende monsters’, aldus de omschrijving die Dahl eraan toevoegde, de machines tot leven wekkend. Alleen de kleur zwart is eruit in de nieuwe versie; de gruwelijke, moorddadig uitziende monsters zijn behouden.

Is daarmee het hele boek ‘gereduceerd’, ‘tandeloos gemaakt’, ja zelfs ‘gecastreerd’?

Al acht maanden in de boekhandel

Eerder waren er ook al dingen aangepast, vertelde de Nederlandse uitgever. Eigenlijk gebeurde dat bij elke nieuwe editie. In een vorige herziening, hij wist niet meer precies om welk boek het ging, sprak een Chinees personage niet langer de ‘r’ als ‘l’ uit. Een stereotiep grapje van het niveau Gordon, dat kunnen we missen. Niemand zei er iets over.

Deze week ging het veel over de genialiteit van Dahl. Over ‘de virtuoze stijl’ in de woorden van Blom, over de briljante plotwendingen, de functionele stereotypen. De bibliografie van de schrijver telt meer dan twintig kinderboeken, wat betreft het totale aantal wijzigingen hield The Daily Telegraph het bij het vage 'honderden’, niet meer dan tientallen per boek dus. Ook als er heel af en toe een woord of zinnetje is veranderd, blijft dat geniale werk gewoon overeind, zou je denken. Maar wie de Nederlandse critici hoorde, en dat waren er nogal wat, kreeg de indruk dat de boeken meteen als weerloze schildpadden op de rug waren gaan liggen, de pootjes driftig en vergeefs spartelend in de lucht.

‘Op die manier wordt het werk van deze briljante, humoristische provocateur in de kinderliteratuur van iedere angel ontdaan’, schreef Abrahams in NRC.

‘Zo krijg je dus een heel andere tekst’, zei Pleij in Op1.

‘Ze hebben er ijverig alle sjeu uitgeperst’, schreef Truijens in de Volkskrant.

‘Je haalt álles weg’, zei Blom in Khalid & Sophie.

Ik stuurde toch nog één keer een bericht naar de journalist van The Daily Telegraph. Had hij de pagina’s uit De Griezels nu wel bij de hand, kon hij me verzekeren dat mevrouw Griezel nog altijd lelijk was door haar lelijke gedachten? Hij fotografeerde het fragment voor me. Het klopte, niets was veranderd.

‘Dit is de editie van 2022’, schreef hij erbij.

‘2022?’, reageerde ik, tot dan toe in de veronderstelling dat de krant de drukproeven van de gewraakte, nieuwe versie onder een kopieerapparaat had gevonden, of overhandigd had gekregen door een deep throat-achtige figuur in een parkeergarage.

Ja, schreef hij, ‘de boeken lagen al acht maanden in de winkel, maar niemand had de aanpassingen opgemerkt.’

Kennelijk waren de wijzigingen zo subtiel dat niemand er acht op sloeg, maandenlang. Tot een krant ze bij elkaar veegde, en ze in grote chocoladeletters in de etalage zette.