Niko Koffeman, de ‘godfather’ van de Partij voor de Dieren, trekt aan veel touwtjes tegelijk

Met het vertrek van Marianne Thieme kijkt de Partij voor de Dieren nog meer dan voorheen naar Niko Koffeman, politiek brein en campagnestrateeg. Zonder hem was het succes van de partij ondenkbaar geweest, maar de ‘godfather’ van de groene beweging is ook omstreden. Want hoe zit het met zijn eigen belangen?

Als de Tweede Kamerleden er onderling niet uitkwamen hoe ze moesten stemmen en de discussie hoog dreigde op te lopen op de fractiekamer van de Partij voor de Dieren, dan wist Marianne Thieme wat haar te doen stond: Niko bellen. ‘Hij legde dan uit hoe we het beste konden stemmen’, zegt Femke Merel van Kooten-Arissen, het Kamerlid dat in de zomer brak met de PvdD. Niet dat Thieme het altijd met hem eens was. Soms werd het ruzie. ‘Maar Niko trok meestal aan het langste eind.’

Niko is Niko Koffeman (61), het best bewaarde geheim van de Partij voor de Dieren. Waar Thieme en de huidige partijleider Esther Ouwehand het gezicht van de partij vorm(d)en, opereert Koffeman op de achtergrond. De oprichter en fractievoorzitter in de Eerste Kamer is daar onmisbaar. Koffeman stelt debatteksten en verkiezingsprogramma’s op, ontwerpt partijlogo’s en posters, bedenkt en schrijft de scripts voor documentaires en geeft stemadviezen. De excentrieke jurken van Thieme op Prinsjesdag? Uit de koffer van Koffeman.

Door het vertrek van Thieme treedt Koffeman tijdelijk uit de schaduw. Hij is de spreekbuis van de zittende macht in het slepende conflict met Sebastiaan Wolswinkel, die tegen de wens van de top werd gekozen als partijvoorzitter en nu overhoop ligt met de rest van het bestuur. Koffeman is er duidelijk over: Wolswinkel heeft de verkiezing gekaapt door vrienden van PvdD’s jongerenvereniging Pink op te trommelen, al spreekt de voorzitter dat zelf met klem tegen. Verder is er volgens Koffeman weinig aan de hand. Na dertien tropenjaren in de Kamer overleeft zijn partij ook dit wel.

Heilige drie-eenheid

In 2002 was Koffeman, toen nog campagnestrateeg voor de SP, betrokken bij de oprichting van de Partij voor de Dieren. Die dubbelfunctie werd pas een probleem toen hij in 2007 kandidaat werd om PvdD-senator te worden. Zijn onmiskenbare marketingtalent nam hij met zich mee. Waar Koffeman voor zijn eerste partij de tomaat en de leus ‘stem tegen, stem SP’ bedacht, zette hij voortaan de Partij voor de Dieren succesvol in de markt.

De ideologie van de partij sluit nauw aan bij zijn achtergrond. Net als Thieme zijn Koffeman en zijn vrouw (Radar-­presentator Antoinette Hertsenberg) zevendedagsadventisten, leden van een protestantse kerkstroming die een gezonde en duurzame leefstijl propageert. Veel leden zijn vegetariër.

Sinds de oprichting groeit de partij gestaag, van nul naar twee naar vijf zetels in de Tweede Kamer (vier sinds het vertrek van Van Kooten-Arissen, die verder ging als onafhankelijk Kamerlid). Ook zijn er zetels in de Eerste Kamer, het ­Europarlement en in provincies en gemeenten. Het grootste succes boekte de partij misschien wel in het buitenland: in de afgelopen jaren zijn overal ter wereld dierenpartijen opgezet met de hulp van Thieme, die er de wereld voor rondvloog. Het past bij Koffemans idee van de ‘revolutie’ die nodig is om het vastgeroeste denken over economische groei los te wrikken.

Zelf bagatelliseert hij zijn aandeel in het succes van de Partij voor de Dieren graag. Ja, hij zit de senaatsfractie en het wetenschappelijk bureau van de partij voor, maar daar is het ook wel mee gezegd. De politieke koers wordt niet door hem, maar door de Tweede Kamerleden bepaald. ‘Binnen de vereniging heb ik geen speciale positie.’

Uit gesprekken met (ex-)partijgenoten komt een heel ander beeld naar boven. De kwalificaties reiken van ‘belangrijk’ tot ‘onmisbaar’ tot ‘de godfather van de partij’. Van Kooten-Arissen gaat nog verder: ‘Niko ís de partij.’

Hij, Thieme en Lieke Keller, de directeur van het partijbureau, werden in de partij ook wel ‘de heilige drie-eenheid’ genoemd, met Koffeman als de ideeënmotor. Hij zet niet alleen de grote lijnen uit, maar bemoeit zich ook met het handwerk. ‘Als ik niet meer wist wat ik aan mijn spreektekst voor een debat kon toevoegen, schreef hij er zo een pagina aan vast’, zegt Van Kooten-Arissen.

Volgens het Amsterdamse raadslid Johnas van Lammeren is Koffeman ‘gewoon een heel intelligente man’ die de partij met goede raad bijstaat. ‘Als ik met dilemma’s zit, bel ik ook weleens met Niko.’ Van Lammeren spreekt tegen dat Koffeman intern de dienst uitmaakt. ‘Onze partij bestaat uit heel eigenzinnige leden die heus voor zichzelf kunnen opkomen.’

Anderen bekijken Koffeman met een kritischere blik. Zijn controle over het werk van de Partij voor de Dieren zou elke discussie over de koers smoren, terwijl een deel van de leden graag ziet dat de partij zich op meer richt dan dier, natuur en milieu. ‘Andere meningen zijn per definitie fout’, stelt een ingewijde. ‘In de partijtop leeft het idee dat we van alle kanten onder vuur liggen.’ Door de media en andere partijen, maar ook omdat de wereld ten onder gaat. Daar kun je geen interne conflicten bij gebruiken.

Koffeman ontkent het bestaan van een ideeënstrijd. Hij noemt Plan B, het programma voor de Tweede Kamer­verkiezingen van 2017. Dat programma, waarin op de eerste pagina’s wordt beloofd dat de stemmen van de kiezers worden ingezet voor ‘mensendingen’ als beter onderwijs of een gezonde woningmarkt, zou door ‘enkele individuen’ verkeerd zijn opgevat. Plan B is volgens Koffeman geen actieplan, maar een stemverklaring – op het gebied van onderwijs en wonen stemt de PvdD zo en zo. ‘Het is geen koerswijziging. Ik kan het weten. Ik heb Plan B geschreven.’

Meatless meatballs

Koffeman stond niet alleen aan de basis van de Partij voor de Dieren. Hij was ook een van de oprichters van stichting Wakker Dier en, in 2010, van De Vegetarische Slager. Samen met Jaap Korteweg, de ­(tegenwoordig ex-)man van Thieme, bouwde hij de producent van vleesvervangers uit tot een grote speler op de ­Nederlandse vegamarkt. Eind vorig jaar verkochten Koffeman en Korteweg hun bedrijf aan multinational Unilever. De door ING geschatte overnamesom: zeker 30 miljoen euro.

De Vegetarische Slager en de Partij voor de Dieren waren in zekere zin vervlochten. Zowel Koffeman als Thieme hadden zakelijke belangen bij de boodschap die hun partij op het Binnenhof uitdroeg. In 2018 droeg Thieme een baljurk met daarop de namen gedrukt van tientallen soorten nepvlees, van plantenbiefstuk tot meatless meatballs. Het was een protest tegen het verbieden van ‘misleidende’ vleesnamen voor plantaardige producten. Bij het wetenschappelijk bureau bedacht Koffeman de documentaire Meat the Truth over de bio-­industrie. De boodschap: minder vlees is beter.

Ook in de Eerste Kamer heeft Koffeman zich meermaals bemoeid met het onderwerp vlees. Zo verzocht hij eind 2018 in een motie om een verhoging van de btw op dierlijke producten te onderzoeken. Een jaar eerder sprak hij het ­kabinet al aan op de weigering een vleestaks in te voeren. ‘Kan de minister uiteenzetten waar dat merkwaardige taboe mee te maken zou kunnen hebben?’

De nevenfuncties van Eerste Kamer­leden liggen al langer onder een vergrootglas. Eerder dit jaar zette de VVD ­senator Anne-Wil Duthler uit de fractie omdat zij onder meer het woord had ­gevoerd over privacywetgeving terwijl haar eigen bedrijf lagere overheden daarover adviseerde. Ook stemde zij voor een wet waarin adviezen van haar bedrijf waren opgenomen.

Zo ver ging Koffeman niet. Maar met zijn bijdragen in de Eerste Kamer over de vleestaks diende hij wel zijn ‘hoogstpersoonlijke belang’, stelt Paul Bovend’Eert, hoogleraar staatsrecht aan de Radboud Universiteit. ‘Het verder belasten van dierlijke producten bevordert het eten van vleesvervangers. Je wekt in ieder ­geval de schijn van belangenverstrengeling. Dat is echt kwalijk.’

Over de verkoop van De Vegetarische Slager aan Unilever, in de discussie over de dividendbelasting nog de vertegenwoordiger van het rauwe kapitalisme, is binnen de partij nooit serieuze discussie geweest, zegt een ingewijde. ‘Hoewel zo’n discussie niet onterecht zou zijn. Het is zeker opvallend.’ De verkoop is ­alleen ‘onderling’ besproken, zegt ook Van Kooten-Arissen. ‘Op de fractie feliciteerde iedereen Niko meteen. Ik weet nog dat ik dacht: ben ik echt de enige die hier wat van vindt?’

‘Transparant in belangen’

Gevraagd naar de verkoop aan Unilever zegt Koffeman dat hij ‘geen moment heeft getwijfeld’. ‘Het was vanaf dag één onze ambitie om de grootste slager ter wereld te worden. Dat lukt niet op eigen houtje.’ Unilever was van alle gegadigden het duurzaamst. ‘Ze maken echt werk van wat ze purpose noemen. De ­interesse van een Japans bedrijf dat ook in de walvisvaart zat, sloegen we direct af.’ Dat Unilever een gunstig belastingklimaat opzoekt, zegt Koffeman, is ‘niet mijn verantwoordelijkheid.’ De partij ­leverde juist fel verzet tegen de afschaffing van de dividendbelasting. Zo sprak Thieme bij de Beschouwingen van 2018 haar afkeuring uit over het een-tweetje tussen het kabinet en Unilever.

Over zijn bijdragen in de Eerste Kamer zegt Koffeman dat ‘kleine fracties niet heel veel mensen hebben om de onderwerpen te verdelen’. ‘Als ik in de gelegenheid ben om te delegeren, dan doe ik dat. Verder ben ik heel transparant in mijn belangen.’

Dat zijn partij in de bres springt voor vleesvervangers, is volgens hem geen probleem. ‘Dat zou het pas zijn als er een conflicterend verband was. Als ik écht vlees zou verkopen.’