Nieuw onderzoek: beëindiging Molukse treinkaping bij De Punt in meerdere opzichten illegaal

De commandanten van de actie misleidden het ministersberaad over de noodzaak van ‘buitenproportionele’ geweldsmiddelen. Ook wijzigden zij op het laatste moment het goedgekeurde aanvalsplan. Bovendien werd de cruciale voorwaarde van het kabinet genegeerd om de trein alleen te bestormen als gegijzelden zich niet hadden verplaatst naar de plekken waar de kapers zich bevonden. Dit kostte een gegijzelde vrouw het leven.

Dat zijn de conclusies in een onderzoek van Marius Hille Ris Lambers, die destijds fungeerde als intermediair tussen de Molukse gemeenschap en de lokale overheid. Hij maakte de afgelopen anderhalf jaar, sinds het hoger beroep loopt naar de legitimiteit van de bevrijdingsactie, een analyse van alle relevante openbare geschreven en audiovisuele documenten en een nog geheime opname van de treinbestorming.

Slaapplekken

Zijn meest opmerkelijke bevinding: in de treingedeelten waar de negen kapers sliepen, lagen in de nacht van de aanval geen negen maar elf mensen – ook twee gegijzelden. Dit moet duidelijk te zien zijn geweest op warmtebeelden, die volgens de stafofficieren heel nauwkeurig lichamen lokaliseerden. Hoewel het kabinet nadrukkelijk verbood aan te vallen als zich verplaatsingen op de slaapplekken voordeden, lieten de commandanten alle ‘verdachte’ slaapplaatsen van buitenaf met pantserdoorborende munitie beschieten. Bij de treinbestorming verloren uiteindelijk zes van de negen kapers en twee gegijzelden het leven.

De inzet van geweldsmiddelen – onder meer het preventief met pantserkogels beschieten van een treinwand waarachter personen sliepen – kan de toets met de toen geldende geweldsrichtlijnen uit 1966 op meerdere punten niet doorstaan, stelt de onderzoeker. ‘De commandanten rechtvaardigden dit aanvalsplan bij het kabinet door te stellen dat er acuut gevaar was, maar dit noodweerberoep verhoudt zich niet tot het feit dat het plan pas vier dagen na goedkeuring werd uitgevoerd, en dat de kapers op dat moment sliepen.’

Ook de aanvalswijze van ‘horizontaal compartimenteren’ – het beschieten van de slaapplaatsen van de kapers in een horizontale lijn zo’n 30 centimeter boven de vloer, zodat iedereen die plat op de grond blijft liggen het overleeft – werd niet uitgevoerd zoals dat aan de regering was gepresenteerd; ook de zones daaronder werden doorzeefd, door mitrailleurschutters die aan het aanvalsplan waren toegevoegd nadat dat door het kabinet was goedgekeurd.

Schietinstructies

Uit een vergelijking van de schietinstructies met de kogelgaten in de trein blijkt dat enkele schutters niet, conform de opdracht, de hun aangewezen treindelen hebben beschoten. Daardoor hebben drie kapers die beschieting overleefd. Dit werpt een ander licht op het vonnis van 25 juli 2018 in de treinkapingszaak, die door nabestaanden tegen de staat is aangespannen over de vraag of de kapers onnodig zijn geëxecuteerd. Daarin stelde de rechtbank de staat in het gelijk, onder meer omdat het overleven van drie kapers zou bewijzen dat er geen intentie was alle kapers te doden.

‘Met deze opmerkelijke, nieuwe inzichten vraag ik me af of de aanvalsactie zou standhouden voor een rechter’, zegt Otto Adang, bijzonder hoogleraar veiligheid en lector gevaarbeheersing. Hij benadrukt dat de treinbestorming moet worden gezien in een bredere context: eerder was een trein gekaapt waarbij inzittenden werden geëxecuteerd, en in 1977 werd tegelijk met de intercity ook een school gekaapt, wat de rechtsorde ernstig schokte. Daartegenover, zegt Adang, ‘staan honderden jaren van koloniale excessen, waarover Nederland nog steeds geen rekenschap heeft afgelegd’.

Jaap Timmer, politiewetenschapper aan de VU die de treinbestorming zelf ook heeft onderzocht, noemt de grootste fout van de overheid dat destijds geen Rijksrechercheonderzoek is ingesteld naar het dodelijk geweld van de overheidsambtenaren, ‘hoewel dat ook in 1977 verplicht was. Daarom hebben we het er na 43 jaar nog steeds over. Ik roep het Openbaar Ministerie op alsnog zo’n onderzoek in te stellen op basis van alle nu bekende informatie en het horen van alle nog levende betrokkenen, om te beoordelen of er rechtsgrond is voor eventuele vervolging.’

Een woordvoerder van Defensie meldt dat zolang de zaak onder de rechter is, de desbetreffende commandanten en het ministerie niet op de bevindingen van Hille Ris Lambers willen reageren.