Nieuw EU-migratiepact: ‘Wat we nu zien komt niet dóór Europa, maar door een gebrek eraan’

Woensdag werd het nieuwe Europese migratiepact gepresenteerd, dat een einde moet maken aan overvolle kampen als die op Lesbos. Waarom zouden de lidstaten nu wél samenwerken? We spraken Eurocommissaris Margaritis Schinas.

Margaritis Schinas is boos. Opvallend, want de Europees Commissaris is, getuige de vele cartoons van hem in zijn werkkamer, normaliter een goedgeluimde buldog. ‘Ken je die film Back to the Future?’ vraagt hij bij binnenkomst. ‘Die reis naar de toekomst waarin je steeds op de problemen van het verleden stuit? Wel, daar zit ik nu in. En dat maakt me boos. En bitter.’

Voordat Schinas commissaris werd – officieel ter ‘Bevordering van Europese Levenswijze’ maar dezer dagen vooral belast met migratie – was hij hoofdwoordvoerder van de vorige Commissievoorzitter Jean-Claude Juncker. ‘Van alle crises waarmee we toen geconfronteerd werden, is er één niet opgelost: migratie. En ik heb die geërfd.’

Woensdag presenteerde hij samen met zijn collega Ylva Johansson (Binnenlandse Zaken) het langverwachte nieuwe migratiepact. Een ultieme poging om de totale impasse tussen de lidstaten over de opvang en verdeling van migranten te doorbreken. ‘Ik kom uit een klein plaatsje in Noord-Griekenland’, zegt Schinas. ‘Als ik daar probeer uit te leggen dat de migratiecrisis niet de schuld is van de Commissie maar van een paar weigerachtige lidstaten, antwoorden de mensen: ‘Dat maakt ons geen donder uit, Europa moet dit oplossen!’ Wat we nu zien rond migratie komt niet dóór Europa, maar door het gebrek aan Europa.’

Hij zucht diep. ‘We zijn de grootste en best gereguleerde markt ter wereld, hebben de tweede munt van de wereld, we zijn de kampioenen van de mensenrechten, privacy, gezondheidszorg, onderwijs. Een paar maanden geleden slaagden de regeringsleiders erin – inclusief een paar zeer lastige als premier Rutte – een enorme stap voorwaarts te zetten met een economisch herstelfonds, gefinancierd door gezamenlijke obligaties op basis van het EU-budget. Alles, alles hebben we, behalve een gezamenlijk asielbeleid. En dat maakt me triest.’

Is het nieuwe migratiepact de gouden formule om de verdeeldheid tussen de lidstaten sinds 2016 over het asielbeleid te overbruggen?

‘Als Europese politiek ons één les leert, is het dat er geen gouden formules zijn. Wat we voorstellen is een ‘landingsbaan’, een serie voorstellen die een compromis mogelijk maken. We hebben dat pakket niet zelf in Brussel uitgebroed. Ylva en ik hebben alle landen bezocht, met alle verantwoordelijke ministers gesproken, met vijf premiers, en we hebben weken overlegd met het Europese Parlement. Daarom noem ik het pakket liever een landingsbaan, er bestaat geen magische oplossing.’

Op een landingsbaan kan nog van alles misgaan: je kunt ernaast schuiven en in de bagger belanden, of te ver doorschieten.

‘Zonder landingsbaan crash je altijd, met een landingsbaan kun je misschien landen.’

Gaven al die gesprekken hoop op een akkoord?

‘Ook de meest recalcitrante ministers en premiers begrijpen dat Europa niet twee keer kan falen bij zo’n belangrijke kwestie. Daarnaast voelden de lidstaten zich niet gedwongen hun rode lijnen luid en duidelijk te verkondigen, die waren na vier jaar wel bekend. Dat verbeterde de sfeer. Met ons migratiepact negeren we de rode lijnen niet, we zoeken een weg tussen die lijnen door. Natuurlijk, niemand was overdreven enthousiast, maar er was ook niemand die dit onmiddellijk heeft afgeschoten.’

Het pact is gebaseerd op een snelle terugkeer van kansloze asielzoekers naar hun thuislanden. De Commissie en de lidstaten bepleiten dit al jaren, vooralsnog is het een mislukking. Waarom zou het dit keer anders zijn?

‘Laten we eerlijk zijn: het gebrek aan eenheid in de EU over asiel speelde mensensmokkelaars en Afrikaanse landen in de kaart. Iedereen zag de verdeeldheid, dus werden we simpelweg uit elkaar gespeeld. Waar we faalden in solidariteit tussen de lidstaten – het verdelen van migranten over Europa – faalden we ook op het punt van terugkeer. Daarom zijn die twee zaken nu aan elkaar gehecht: dit is één pakket, er komt geen salamitactiek die ons verzwakt.’

De Commissie wil alle middelen inzetten zodat landen hun mensen terugnemen. Gaat de EU echt korten op ontwikkelingshulp, handelsvoordelen en visumverstrekking? Tot nog toe deinsde ze daarvoor terug.

‘We moeten win-win-akkoorden sluiten met landen waar de migranten vandaan komen of doorheen reizen. Akkoorden waarmee wij krijgen wat we willen, maar zij ook. Daarin gaat het om geld, handel, visa, studiebeurzen voor studenten, steun voor onderzoekers: alles wat de EU in haar zakken heeft, kan worden gebruikt.’

U praat over win-win-situaties. Maar neem Ethiopië, dat weigert zelfs onderdanen terug te nemen die terug wíllen. Is daar een verlies van de voorrechten niet effectiever?

‘Dat lijkt me geen goede start. De kosten van niet meewerken zullen groot zijn, daarvoor hoeven we die landen niet te geselen. Straffen werkt niet, dat rijt enkel oude koloniale wonden open. In Europa doen we dat niet meer op deze manier. U zult geen dreigementen in dit migratiepakket vinden.’

Nieuw is de verplichte screening van migranten aan de grens binnen vijf dagen. Het doel is een eerste schifting: kans op een verblijfsstatus of kansloos. Lopen kanslozen niet weg gedurende die vijf dagen om elders illegaal de grens over te steken?

‘De screening is op identiteit en of iemand een gevaar is voor de volksgezondheid of veiligheid. Als je aan de Europese grens arriveert, kun je niet simpelweg met je handen in je zakken doorlopen. Dat staan de VS of Nieuw-Zeeland ook niet toe. Alleen een asielaanvraag is geen reden om iemand vast te zetten. Wat lidstaten wel kunnen doen, is iedereen vasthouden van wie ze nog niet weten of diegene een bedreiging vormt. En dat zullen ze doen.’

Er komen onafhankelijke waarnemers om te voorkomen dat landen migranten terugduwen, al dan niet met geweld. Wie zijn die waarnemers?

‘Die komen van het Europese mensenrechtenagentschap in Wenen. Of van de IOM (Internationale Organisatie voor Migratie, gerelateerd aan de Verenigde Naties, red.) of de UNHCR (VN-organisatie voor vluchtelingenhulp, red.).’

Na de eerste schifting volgt voor asielzoekers met weinig kans de grensprocedure: twaalf weken om na te gaan of iemand alsnog mag blijven, en zo niet, dan binnen twaalf weken terug naar huis. Zijn die termijnen realistisch? Nu duren de procedures vaak jaren.

‘In ons voorstel is er sprake van één keten: screening, grensprocedure, asielprocedure, terugkeer, solidariteit. Alles moet naadloos op elkaar aansluiten, zodat de boel niet vastloopt. Dan zijn die termijnen haalbaar. Waarom doen we dat nu al niet? Waarom hebben we te maken met overvolle kampen zoals op Lesbos? Omdat er geen keten is. We hebben een lappendeken van nationale en Europese regelingen. We proberen er het beste van te maken, maar er is geen doorstroom. De kern van ons nieuwe voorstel is één aaneengesloten keten.’

Bij een grote toestroom van migranten kan de Commissie een crisismechanisme activeren dat verplicht tot hulp, solidariteit, van de andere landen. Denkt u echt dat de lidstaten de Commissie die bevoegdheid gaan geven?

‘De crisismechanismes zijn het laatste redmiddel. Dan is het niet zo schokkend om de Commissie die bevoegdheid te geven. Dat gebeurt wel vaker in de Europese besluitvorming om uit de impasse te komen.’

Bindende asielquota – hét twistpunt afgelopen jaren – staan niet in het nieuwe pact. Het verzet daartegen van de Hongaarse premier Orbán is beloond?

‘In ons systeem is sprake van constante solidariteit. Met een druk op de noodknop kan een land hulp vragen. Iedereen moet leveren: door mensen over te nemen, door te helpen bij terugkeer, met geld, materieel of personeel. Landen maken vooraf hun toezeggingen kenbaar, in tijden van crisis kunnen die worden opgeschaald.

‘Als een land, zeg Hongarije of Nederland, categorisch weigert migranten over te nemen uit de frontlijnstaten Spanje, Italië of Griekenland, kan dat. Maar dan moet het bijdragen aan de terugkeer van kansloze migranten vanuit die landen. Lukt die terugkeer niet binnen acht maanden, dan komen die mensen alsnog naar Hongarije of Nederland om de terugkeer vanaf daar af te ronden. Let wel: voor elke migrant die wordt overgenomen, krijgt de betrokken lidstaat 10 duizend euro uit het EU-budget, die regeling bestaat al jaren en dat blijft zo. De terugkeer, daarentegen, moet zelf worden betaald.’

Voor de boten met migranten komt een nieuw systeem dat een eind moet maken aan het gedobber van overvolle boten en het geleur met mensen. Lidstaten moeten een jaar van tevoren aangeven of en hoeveel mensen ze willen opnemen. Is dat geen service aan de mensensmokkelaars, die dan precies weten hoeveel plek er is?

‘Dat is een terechte zorg. De toezeggingen mogen de mensensmokkelaars niet in de kaart spelen. Dat zal ook niet gebeuren, alleen al omdat kansloze asielzoekers worden teruggestuurd. Hoe dan ook, de grootste pull factor nu is het ontbreken van een Europees asielbeleid.’

Wat voor baat hebben Duitsland, Nederland en Zweden – die relatief veel migranten opnemen – bij dit nieuwe migratiepact?

‘Griekenland, Spanje, Italië en Malta krijgen de zekerheid dat ze er niet meer alleen voor staan. De Oost-Europese landen dat ze niet verplicht worden tot herplaatsing maar kunnen kiezen voor hulp bij terugkeer. En Nederland, Duitsland en Zweden krijgen voorspelbaarheid, minder asielshoppen en minder instroom vanuit andere EU-landen. Nu is het een puinhoop.’

Nog een laatste punt..

Lachend: ‘Ah, de felicitaties!’

Nou, nee: waarom staat er niets in het pact over legale arbeidsmigratie? Het migratiepact gaat vooral over de deur dichthouden en terugsturen.

‘Daar komen we volgend jaar mee. Nu ook dit oppakken zou niet helpen om het pact over de streep te trekken.’