Niet alles is schuld van populisten

Ten eerste is er de articulatiefunctie. Dit betekent dat politieke partijen oog en oor moeten hebben voor opvattingen, wensen en voorkeuren in de samenleving. Deze moeten gekanaliseerd en vertaald worden in politieke strijdpunten. Hier laten veel politieke partijen steken vallen. De winst van de PVV laat zien dat de angsten van veel burgers ten aanzien van integratie, migratie, veiligheid of de effecten van een mondiale wereldeconomie (of die nou terecht zijn of niet), onvoldoende worden verwoord en opgepakt. Eerder was dit ook al het geval bij Fortuyn.

Dan is er de mobilisatiefunctie. Politieke partijen spelen namelijk een belangrijke rol in het mobiliseren van steun rondom bepaalde onderwerpen. Soms kan het gaan om onderwerpen die vanuit de samenleving worden aangedragen, soms kan gaan om onderwerpen die wellicht op de agenda van beleidsmakers staan maar nog niet op de maatschappelijke agenda. Ook hier zien we dat een aantal politieke partijen rondom de hete soep heen blijft draaien, waardoor burgers onvoldoende ‘rijp’ worden gemaakt voor bepaalde discussies. Het tot taboe uitroepen van discussies over bepaalde onderwerpen helpt dan niet.

Illustratief is de ontbrekende discussie binnen bijvoorbeeld het CDA en de VVD over de aftrek van de hypotheekrente, of over de effecten van de vergrijzing op de betaalbaarheid van de pensioenen.

Ten derde hebben politieke partijen een integratiefunctie, waarbij ze allerlei wensen, voorkeuren en prioriteiten op elkaar proberen af te stemmen vanuit een bepaalde overkoepelende visie op de gewenste ontwikkeling van de samenleving. Ook hier laat menige politieke partij steken valt. Soms houdt men amechtig vaste aan oude vaste idealen. Wat met name ontbreekt, is het vermogen om centrale waarden waarvoor men staat (zoals vrijheid of solidariteit) te verbinden met de nieuwe uitdagingen van onze samenleving . Denk daarbij over de discussie over de relatie tussen solidariteit in ons sociale zekerheidsstelsel en de ontwikkeling van een mondiale economie, de relatie tussen economische ontwikkeling en de uitputting van fossiele grondstoffen of de opwarming van de aarde, of de ontwikkeling tussen vergrijzing, ontgroening en de integratie en immigratieproblematiek.

Ten vierde is er een werving en selectiefunctie waarbij niet alleen toekomstige politici en bestuurders worden geselecteerd maar ook worden klaargemaakt voor hun toekomstige rol. Het is echter de vraag of partijen ook hierin voldoende slagen. De discussie die thans in het CDA is losgebarsten, maakt dit duidelijk. Is het CDA vooral een banenmachine voor bestuurders en vindt daar de werving, selectie en opleiding op plaats? Of is het een partij met een vertegenwoordigende functie en zou de werving en selectie niet veeleer moeten liggen op het kweken van volksvertegenwoordigers?

Dit raakt aan de vijfde functie, namelijk de representatieve functie van politieke partijen. Die houdt in dat politieke partijen via hun gekozen vertegenwoordigers trachten de standpunten van hun achterban zo goed mogelijk te verwoorden en af te wegen. Het is echter de vraag of politici hun rol als volksvertegenwoordiger nog wel voldoende waarmaken. Is het niet eerder zo dat zij zichzelf zien als onderdeel van een stemmachine, als het vertegenwoordigen dan wel veiligstellen van fractiestandpunten in de politieke besluitvorming die in toenemende mate los is komen te staan van de discussies die in onze samenleving spelen. De SP is een voorbeeld van een partij die juist het omgekeerde doet en het accent juist legt op haar volksvertegenwoordigende functie.

Fundamenteler is de vraag of ons stelsel van indirecte en evenredige vertegenwoordiging via gekozen politici nog wel adequaat is in het licht van dit versplinterde politieke landschap. Zonder nu de voordelen van ons bestaande stelsel over boord te willen zetten, is het raadzaam om te kijken of hieraan niet twee elementen kunnen worden toegevoegd. Ten eerste is het mogelijk om relatie tussen kiezer en gekozene sterker te maken door te opteren van een districtenstelsel, bijvoorbeeld door de helft van de Kamerzetels hieraan te koppelen. Het voordeel van een dergelijk stelsel is dat het voor politieke partijen mogelijk is om bovenstaande functies veel dichter bij hun achterban te organiseren. Ten tweede zouden ook meer elementen uit de directe democratie kunnen worden toegevoegd, via bindende referenda – al dan niet afgedwongen via een bepaald quotum. Aan de ene kant versterken referenda weliswaar ‘populistische geluiden’ rondom een bepaald onderwerp, van de andere kant biedt het wel mogelijkheid voor burgers om hun stem daadwerkelijk te laten klinken.