Nederlanders maken zich toenemend zorgen over polarisatie, politiek en democratie

Dit staat in het nieuwste Continu Onderzoek Burgerperspectieven (COB) van het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP), dat ieder kwartaal de mening van burgers en de stemming in het land in kaart brengt.

Eind 2019, vóór de coronacrisis, gaf 81 procent nog aan tamelijk of zeer tevreden te zijn met de manier waarop de democratie werkt in Nederland. De zomer van 2022 was dat 62 procent. Ofschoon Nederland hiermee nog steeds boven het EU-gemiddelde van 58 procent uitsteekt, is de daling sterker dan in andere EU-lidstaten en het sterkst in de afgelopen tien jaar. Het vertrouwen in regering en de Tweede Kamer blijft laag met respectievelijk 50 en 52 procent.

Deze onderzoeksperiode valt voor een groot deel samen met onzekerheid en prijsstijgingen als gevolg van de oorlog in Oekraïne. Dit voorjaar verwachtte 63 procent dat de economie zou verslechteren. Dat was in de winter daarvoor nog 43 procent. Het aantal mensen dat een verslechtering van de eigen financiële situatie verwacht, steeg in die tijd van 18 naar 29 procent. Mensen met een hogere opleiding zijn vaker optimistisch. Een ruime meerderheid van 88 procent geeft nog een voldoende aan de eigen financiële situatie en 76 procent geeft een voldoende aan de economie.

Politiek plus bestuur staan met economie en wonen in de top drie van meest genoemde maatschappelijke problemen. Daarna volgen onder meer armoede en klimaat. Immigratie en integratie staan in de problemenlijst op een gedeelde negende plaats, met zorg en ouderenzorg.

Binnen de Nederlandse instituties krijgen alleen grote bedrijven bijna net zo’n lage vertrouwensscore als de politiek: 53 procent. Van de Nederlanders heeft 71 procent nog vertrouwen in kranten, 70 procent in vakbonden, 74 procent in het nieuws op tv en 78 procent in rechtspraak. Het meeste vertrouwen, met 84 procent, krijgt de politie. Deze cijfers bleven redelijk stabiel.

Ruwe omgangsvormen van politici

Wat bij het dalend vertrouwen in politiek en democratie een rol speelt, is dat mensen oplossingen van maatschappelijke problemen verwachten, maar geen verbetering zien. Ook is er kritiek op de toeslagenaffaire en de afhandeling van de aardbevingsschade in Groningen. Mensen noemen hun afkeer van de ruwe omgangsvormen van politici en een te grote afstand tussen burgers en politiek. Een terugkerend thema is dat de ‘gewone’ Nederlander door de politiek zou worden benadeeld ten gunste van anderen.

Het SCP wijst op het gevaar dat een bepaalde groep voor zichzelf de status van ‘authentieke’ Nederlander claimt. Politici zouden hun politieke keuzes daarom niet voor moeten stellen alsof ze lijnrecht tegenover elkaar staan: ‘Democratische politiek gaat om het behartigen van het algemeen belang.’

Wat betreft polarisatie denkt driekwart van de Nederlanders dat verschillen van mening over maatschappelijke kwesties steeds groter worden, terwijl wetenschappelijk onderzoek daar niet eenduidig op wijst. Wel stijgen de negatieve gevoelens ten opzichte van mensen met andere politieke opvattingen licht: de zogeheten ‘affectieve polarisatie’. Mensen hebben het over de verharding van de toon en slechte omgangsvormen. Ze zien dit vooral in sociale media. Ook is er veel ergernis over meningen die als extreem worden beschouwd, van radicaal-rechtse politici tot klimaatactivisten. Vrijwel altijd luidt het bezwaar dat relatief kleine groepen veel aandacht opeisen en krijgen.

‘Niet alles polarisatie’

Het SCP waarschuwt ‘niet alles meteen polarisatie te noemen’, omdat dit affectieve polarisatie kan aanwakkeren en stelt met nadruk: ‘Dat is een opdracht aan journalisten, maar ook aan andere actoren in het publieke debat, zoals politici en wetenschappers.’ Media zouden meer moeten berichten over inhoud en minder over de toon van een debat, en zouden vaker mensen die twijfelen aan het woord moeten laten om duidelijk te maken ‘dat het land niet bestaat uit twee kampen die elkaar de tent uit vechten’.

Dit nieuwe COB is gebaseerd op de drie meest actuele representatieve metingen op basis van ruim 7.000 enquêtes en vragenlijsten, die zijn ingevuld tussen juli 2021 tot en met juni 2022. Dit is aangevuld met gesprekken in vier focusgroepen over het thema polarisatie in september.

Politicoloog Menno Hurenkamp, verbonden aan de Universiteit voor Humanistiek, gespecialiseerd in burgerschap en niet betrokken bij het COB, noemt het onderzoek ‘heel netjes’ en vindt de uitkomst niet per se zorgwekkend: ‘Uit dit rapport blijkt toch weer dat Nederlanders de democratie een groot goed vinden, wat blijk geeft van kritisch burgerschap. Alleen de mensen die het uitvoeren maken er soms een zooitje van.’ Polarisatie blijkt niet zo duidelijk te groeien, zegt Hurenkamp, ‘en de grootste zorg rond polarisatie gaat over de ander. Ook dat is kritisch burgerschap en waakzaamheid, mensen lopen erover te tobben.’

Parallellen met jaren zeventig

Wat dit betreft ziet hij parallellen met de jaren zeventig. ‘Toen maakte iedereen zich zorgen over ‘vervreemding’ en ‘overspannen’ zijn. Nu gaat het over ‘polarisatie’ en ‘burn-out’. Dat zijn andere termen, maar misschien komt het op hetzelfde neer.’

‘Grappig’ noemt Hurenkamp de ‘tamelijk onbekommerde wijze’ waarop dit COB ‘ook een opvoedkundige toon aanslaat richting politiek en media. Daar zit ook wel wat in: hallo mensen, kan het even een tandje minder?’