Nederland stemde tegen de ‘sleepwet’ en toch staat nu alles klaar voor grootschalig aftappen

Tijdens de behandeling van de inlichtingenwet vijf jaar geleden werd het nog bangmakerij genoemd. De ‘sleepwet’ gaf inlichtingendiensten AIVD en MIVD ruimere bevoegdheden voor onder meer hacken en kabelinterceptie. Vooral over dat laatste bestonden zorgen. De angst was dat de metadata – waaruit is af te lezen met wie mensen communiceren of welke internetpagina’s ze bezoeken – van miljoenen Nederlanders zouden worden opgeslagen. Dat scenario werd weggewuifd: zelfs het aftappen van de communicatie van één wijk zou niet gebeuren.

De diensten konden deze kabelinterceptie lange tijd niet gebruiken, omdat deze technisch gerealiseerd moest worden. Uit gesprekken met betrokkenen, die anoniem willen blijven omdat ze niet met de pers mogen praten, blijkt dat AIVD en MIVD ervoor kozen om de interceptie in te richten bij grote kabelpartijen, denk aan Eurofiber en Relined. Deze bedrijven hebben een omvangrijk glasvezelnetwerk in Nederland en zijn ook aangesloten op trans-Atlantische internetkabels. Die keuze maakt het technisch mogelijk om véél meer communicatie af te tappen dan een enkele kabel bij een provider. Daardoor is interceptie niet beperkt tot buurt- of wijkniveau, maar regio-overstijgend. Een betrokkene: ‘Je hebt het dan in feite over heel Nederland.’

Toezichthouder CTIVD merkte daarom in maart op dat de praktijk van kabelinterceptie niet overeenkomt met eerdere beloften. ‘De CTIVD concludeert (...) dat de uitleg die is gegeven aan kabelinterceptie wringt met de aard van de bevoegdheid, het middel en met de uitvoering in de (technische) praktijk’, aldus de commissie in Toezichtsrapport 75.

Oud-D66-Kamerlid Kees Verhoeven reageert ‘pissig’. Na verschillende toezeggingen schaarde hij zich uiteindelijk achter de wet. ‘Wat de diensten nu willen en kunnen, is allesbehalve doelgericht. Het is niet in overeenstemming met wat de Kamer heeft gevraagd en ook niet met wat de Kamer destijds is beloofd.’

Aftappen van wijken

In aanloop naar de parlementaire behandeling van de wet, begin 2017, stelde de Kamer vragen over het sleepnet. Specifiek ging het over het aftappen van alle communicatie van een wijk of buurt. Minister van Binnenlandse Zaken Ronald Plasterk, destijds verantwoordelijk voor de AIVD, sloot dat expliciet uit.

‘Het intercepteren van alle communicatie in een bepaalde Nederlandse wijk of buurt voor een bepaalde periode (...) zal in geen geval de toetsing aan de wettelijke vereisten als proportionaliteit en subsidiariteit kunnen doorstaan. Een inzet om dergelijke redenen sluit ik uit’, verklaarde Plasterk.

Nadat zowel de Tweede als de Eerste Kamer akkoord was gegaan met de wet, volgde in 2018 een referendum. Ook toen werd het ‘wijkvoorbeeld’ veel aangehaald. Volgens de voorstanders van de wet zou het technisch onmogelijk zijn om een hele wijk af te tappen. Rob Bertholee, destijds hoofd van de AIVD, zei in februari 2018 bij tv-programma De Wereld Draait Door dat hij zich niet kon voorstellen dat de dienst de communicatie in een wijk zou aftappen. ‘Dat gaan we niet doen.’

Om toe te lichten wat kabelinterceptie zou inhouden, gaf Bertholee graag als voorbeeld dat iemand vanuit een stad in Syrië belt met een plaats in Nederland. ‘We zouden dat verkeer willen zien. Maar dan moeten we de provider vragen: van welke kabel, welke vezel, komt dat?’ De inzet werd zo geminimaliseerd, stelde hij gerust.

Het gaat in dat voorbeeld om de communicatie uit één Syrische stad via één Nederlandse provider naar één Nederlandse plek. Dit komt neer op de metadata van maximaal tienduizenden personen. NRC schreef: ‘Klopt het beeld van het aftappen van een hele wijk? Nee dus. Het aftappen van een wijk zou juridisch misschien kunnen, maar is technisch gezien erg onwaarschijnlijk.’ Toch hield een meerderheid van de Nederlanders bezwaren tegen de wet, waarna enkele aanpassingen werden gedaan voor de wet in werking trad.

Diensten willen verder gaan

Nu de technische mogelijkheden er zijn, willen de diensten daadwerkelijk verder gaan dan is toegezegd, blijkt uit twee aanvragen die AIVD en MIVD in 2021 deden voor kabelinterceptie en waarvoor ze ook toestemming kregen van de minister. Toezichthouder TIB wees ze vervolgens af als onrechtmatig omdat ze ‘niet proportioneel, niet subsidiair en niet zo gericht mogelijk’ waren.

In een toelichting schrijft de TIB dat één interceptie betrekking had op de communicatie van ‘miljoenen burgers’. Die communicatie wilden de diensten continu opslaan en zeker een jaar en mogelijk drie jaar bewaren. Opmerkelijk daarbij is dat de diensten volgens de TIB niet de moeite namen om te concretiseren wat de verwachte opbrengst zou zijn. Bovendien zou een deel ongezien met een buitenlandse dienst worden gedeeld. ‘Het was aannemelijk dat een significante hoeveelheid van het internetverkeer van onder anderen Nederlandse burgers zou worden opgeslagen’, schreef de TIB. Ook valt op dat diensten veel meer data willen opslaan dan uit het voorbeeld van Bertholee. Het gaat om alle communicatie en data in een bepaalde taal (bijvoorbeeld Arabisch).

Een nieuw wetsvoorstel, bedoeld om digitale dreigingen in kaart te brengen, maakt van deze theoretische mogelijkheid staande praktijk. Het criterium ‘zo gericht mogelijk’ wordt ondergeschikt en toetsing door de TIB wordt teruggedrongen. Daardoor is het straks makkelijker om grootschalig data binnen te halen. Het analyseren van die data (geautomatiseerde data-analyse) kan voortaan zonder toestemming van de TIB. Een eerdere toezegging van Plasterk dat streamingdiensten als Netflix en YouTube uit de datastroom worden gefilterd, komt ook te vervallen.

‘Het is echt willens en wetens proberen te doen wat de Kamer niet wil’, zegt Verhoeven. ‘En als de toezichthouder dan geen tandeloze tijger blijkt en aanvragen afwijst, wordt het toezicht verzwakt.’