‘Na de Rushdie-affaire begon de radicalisering van de Britse moslims’

De fatwa tegen Salman Rushdie was van Britse makelij. Een dag voordat ayatollah Khomeini het doodvonnis velde was de Brits-Pakistaanse activist Kalim Siddiqui, oprichter van The Muslim Parliament of Great-Britain, op bezoek bij een hoge Iraanse minister om de schrijver van De duivelsverzen zo hard mogelijk aan te pakken. De Britse filmmaker Mobeen Azhar heeft bandopnamen gevonden waarop Siddiqui zijn rol toegeeft bij de Rushdie-affaire. In 1989 vormden de protesten en boekverbrandingen een waterscheiding in de hedendaagse Britse geschiedenis

Voor Azhar was de ontdekking extra pikant omdat de in 1996 overleden Siddiqui net als hijzelf afkomstig was uit Huddersfield, een oude wolstad in Yorkshire met een grote moslimgemeenschap. Zijn vader is een Pakistaanse immigrant die in Engeland aan de slag ging als buschauffeur, net als de vaders van de huidige minister van Binnenlandse Zaken en de Londense burgemeester. Hij was 8 jaar oud toen de fatwa werd uitgesproken. ‘Op de basisschool werd Rushdie gezien als die gemene pestkop’, herinnert de hip geklede filmmaker zich, zittend op een terras in het Londense Shoreditch.

Furieuze reacties

Het gewraakte boek De duivelsverzen verscheen in september 1988 en verkocht aanvankelijk matig, hetgeen veranderde door de furieuze reacties. Na de fatwa tegen Rushdie, deze maand precies dertig jaar geleden uitgesproken op Valentijnsdag in 1989, kwamen er overal ter wereld protesten, waarbij door de jaren heen tientallen doden zouden vallen, onder wie de Japanse vertaler van het boek.

Het epicentrum van de anti-Rushdie protesten vormde indertijd een andere stad in West-Yorkshire: Bradford. ‘Daar zocht ik de boekverbranders van weleer op om hun beweegredenen te vinden’, zegt Azhar. ‘Het waren mannen die voor het eerst in hun leven de straat opgingen. Blasfemie was de directe aanleiding, maar doorvragen leerde dat er veel wrok achter zat. Wrok omdat ze als tieners werd gepest op school, uitgemaakt voor ‘Paki’. Ik kende zulke verhalen van mijn vader, die in de jaren zeventig met een fles in zijn gezicht werd bewerkt door leden van het (extreemrechtse, red.) National Front.’

Ideniteit

Om de invloed van de Rushdie-affaire aanschouwelijk te maken toont Azhar twee foto’s van Alyas, een van de geïnterviewden uit zijn documentaire en ook al de zoon van een buschauffeur. Op de eerste, uit juni 1990, is een student te zien die met zijn lange haren en kleurrijke kleding lijkt op een rockster of een personage uit Hanif Kureishi’s Boeddha in Suburbia. Als kind zei hij altijd een Griek te zijn. De tweede foto, een half jaar later genomen, toont dezelfde persoon, maar dan van top tot teen gedrapeerd in wit. Het lange haar heeft zich verplaatst van schedel naar kin.

‘Al zijn vrienden op de universiteit in Glasgow, met wie hij studeerde en feestte, behoorden tot de blanke, progressieve middenklasse,’ zegt Azhar. ‘Zij begonnen hem na de boekverbrandingen anders aan te kijken. Aan welke kant stond hij? Die van de boekverbranders of die van ons. Hij moest een keuze maken tussen zijn gelovige ouders en zijn vrienden.’ Hij omarmde het geloof van zijn ouders, waarbij de islam geen zaak was van persoonlijke moraliteit of spiritualiteit, maar van identiteit. Tegenwoordig is hij een imam in Bradford, een opvallende, in die zin dat hij onder meer seksuele voorlichting geeft aan moskeegangers.

De filmmaker heeft meer van zulke voorbeelden, onder meer van een demonstrant die werd gearresteerd. ‘Op het bureau noemde een agent hem een ‘deeltijdmoslim’. Niet lang daarna vocht hij mee met zijn moslimbroeders in Bosnië en weer later in Jemen, waar hij vijf jaar achter de tralies zou zitten wegens terroristische activiteiten. De crux van het verhaal is dat De duivelsverzen een generatie Britse moslims heeft geradicaliseerd. Sommigen, zoals Alyas, noemen zich zelfs ‘de kinderen van Rushdie’. Dit was de geboorte, in Engeland althans, van de politieke islam.’

Geschenk uit de hemel

De radicalisering vond ook aan de andere kant van het spectrum plaats. Voor extreemrechts was het een geschenk uit de hemel, vertelt Azhar. ‘Het toenmalige hoofd van de studentenafdeling van de National Front vertelde me dat de beweging op een dood punt zat. In de zomer van 1988 voerde men actie tegen ‘de invasie van Chinezen’. Niet echt een groot thema. De boekverbrandingen kwamen zeer gelegen, vormden een manier om mensen te werven. Het racisme verlegde zich door de jaren. Niet langer ging het om huidskleur, maar om geloof, over de beschavingsstrijd.’

Salman Rushdie komt zelf amper in de documentaire voor, omdat het meer gaat over de reacties die zijn satirische boek heeft veroorzaakt. ‘Rushdie had natuurlijk alle recht om het te publiceren en de reacties zijn niet goed te praten. Ik probeer het waarom van de reacties te begrijpen. De schuld gaat wat mij betreft vooral naar de autoriteiten. Door de jaren zijn er volop economische migranten uit voormalige koloniën binnengehaald om werk te doen dat niemand wilde, bevolkingsgroepen die aan hun lot werden overgelaten, geplaagd door armoede en racisme. Dat werd een etterende wond.’

Of een boek als De duivelsverzen opnieuw zo’n opstand zou veroorzaken in het Westen, compleet met een schrijver die negen jaar lang moet onderduiken, betwijfelt Azhar. ‘Er is in die tijd zoveel gebeurd, dat de pijngrens van moslims is verhoogd. Bij de publicatie in Amerika van een boek over het seksleven van profeet Mohammeds vrouw werd het huis van de uitgever bestookt met molotovcocktails. Maar massale demonstraties zoals na Rushdies boek waren er niet. Tegelijkertijd zijn reacties wel radicaler en gewelddadiger geworden, zoals de moorden bij Charlie Hebdo lieten zien.’

Om de proef op de som te nemen, ging Azhar met een exemplaar van De duivelsverzen op Centenary Square in Bradford staan, voorbijgangers vragend om een stukje mee te lezen. Dit was het plein waar in 1989 de grootste demonstratie plaatsvond, van vrijwel uitsluitend mannen. ‘De ene helft van de mensen had geen tijd of trek, de andere stemde toe. Er was een vijftiger die woedend reageerde, het boek uit mijn handen trok en pagina’s eruit begon te scheuren om deze te verbanden. Hij bleek een van de originele boekverbranders te zijn.’

Dat een goed deel van de Britse moslimgemeenschap nu naar binnen is gekeerd, en conservatiever dan ‘voor Rushdie’, staat volgens Azhar niet op zichzelf. ’Bij een bepaalde stam horen is nu belangrijk,’ zegt hij. ‘Mensen hechten veel aan hun identiteit. Ik merk het zelf binnen de homogemeenschap, bijvoorbeeld, waar homo-zijn steeds meer een soort statement is. Als je naar Brixton gaat zie je mensen van Caribische komaf meer dan vroeger in traditionele kledij lopen, afrocentrisme. Loop Tower Hamlets in en je ziet jonge moslims in gewaden. Mijn vader kleedde zich als immigrant juist zo Engels mogelijk, want hij was trots op zijn nieuwe vaderland. Veel leden van de tweede en derde generatie zien dan anders, zeker sinds 1989.’

‘The Satanic Verses: 30 years on’ is woensdagavond om 22 uur Nederlandse tijd te zien op BBC 2.