Mona Lisa aan de Maas

Helikopter uitvinden: 's ochtends. De glimlach van Mona Lisa schilderen: 's middags. Een paar lijken opensnijden om de spierbundels te bestuderen: 's avonds. Dromen over een draagbare piano, om die bij het ontwaken direct uit te tekenen: 's nachts. Zo moet een werkdag van Leonardo Da Vinci (1452-1519) er ongeveer hebben uitgezien, afgaand op de duizelingwekkende omvang van zijn erfenis.

Die erfenis - veertien schilderijen en vele duizenden tekeningen en aantekeningen - ligt verspreid over musea in de hele wereld. De Mona Lisa in het Louvre, een schets van een tank in het British Museum, de in een cirkel gevangen Vitruviusman in Venetië. Uitlenen doen de musea zelden, daarvoor is het materiaal te kwetsbaar.

De rondreizende tentoonstelling Da Vinci The Genius wil 'Leonardo's volledige genialiteit vangen onder één dak'. Bij zijn tocht over de aardbol trok de expositie meer dan 4 miljoen bezoekers. Vanaf morgen is Nederland aan de beurt, in het voormalig postkantoor op de Coolsingel in Rotterdam.

Echt werk van de Florentijnse bastaardzoon is niet te zien, wel een indrukwekkende hoeveelheid replica's en reproducties: tientallen nagebouwde uitvindingen, met namen als carro del autotrazione en pianola portatile, een vleugel vol Mona Lisa's met bijbehorende weetjes - dat ze bij Napoleon in de badkamer hing, bijvoorbeeld - plus een groot scherm met doorlopende documentaire over Het Laatste Avondmaal.

De diversiteit is zo groot dat het nauwelijks voorstelbaar is dat al die werken door één mens zijn bedacht. Da Vinci leent zich dan ook voor mythische vertolkingen. Leonardo's eerste en belangrijkste biograaf Giorgio Vasari (1511-1574) schreef 31 jaar na diens dood al dat hij zo sterk was 'dat hij hoefijzers met zijn handen kon buigen'.

Die heldenverering gaat tot op de dag van vandaag door. Nu op televisie: Da Vinci's Demon's, wekelijks op Fox. In de kinderboekhandel: Secret Scouts en de verloren Leonardo van het Nederlandse schrijversechtpaar Kind& Kind. Binnenkort in het theater: Leonardo, the musical.

Geen twijfel mogelijk: Da Vinci was een formidabel schilder en een veelzijdig ontwerper, wat in Da Vinci The Genius dan ook goed tot uiting komt. Toch gaan de makers van de expositie erg ver met het bewieroken van hun hoofdrolspeler. Zo staat bij de houten replica's van zijn vliegmachines een informatiebord dat Da Vinci roemt als 'de vader van de luchtvaart'. Opmerkelijk, want geen van die ontwerpen was in staat om ook maar een centimeter van de grond te komen. Sterker nog: hoogstwaarschijnlijk heeft Da Vinci de machines nooit gebouwd en bleef het bij tekeningen. Fraaie tekeningen, absoluut, maar toch: tekeningen.

Is iemand die schetsen maakt van niet-werkende helikopters en vliegtuigen de 'vader van de luchtvaart'? Of komt die titel toch meer toe aan een man als Otto Lilienthal, een Duitse durfal die in de 19de eeuw met zelfgemaakte zweefvliegers als eerste mens rondvloog?

Da Vinci: de alleskunner, de enige echte homo universalis, een man met ongeëvenaarde talenten op elk gebied en niets dan positieve eigenschappen. Michael Kwakkelstein, Da Vincikenner en directeur van het Nederlands Interuniversitair Kunsthistorisch Instituut in Florence, heeft wel een vermoeden hoe dat eenzijdige beeld is ontstaan. Da Vinci's manuscripten zijn pas in de 19de eeuw herontdekt en vervolgens openbaar gemaakt. Kwakkelstein: 'Door de gebrekkige kennis over Leonardo konden biografen en schrijvers er eeuwenlang ongestraft op los verzinnen. Veel van die mythes zijn erg hardnekkig, zelfs nu nog.'

Leonardo mag dan bekend staan als dé homo universalis, zo bijzonder was het nu ook weer niet voor iemand die leefde in de Renaissance om meerdere vakken te beoefenen. Kwakkelstein: 'Leonardo's collega-kunstenaars waren eveneens veelzijdig. Brunelleschi, Alberti, Michelangelo: ze konden allemaal beeldhouwer, schilder, architect, dichter, wiskundige en ga zo maar door op hun cv zetten. Leonardo's tijdgenoten vonden juist dat hij zich op het schilderen moest richten en niet op al die andere bezigheden, omdat vooral zijn prestaties als schilder hen versteld had doen staan.'

Een van de best verkochte boeken aller tijden, De Da Vinci Code van Dan Brown, portretteert de Italiaanse kunstenaar als iemand die belangrijke geheimen in codes doorgeeft aan volgende generaties. Doordat de echte Da Vinci zijn aantekeningen in spiegelschrift maakte, zou je het bijna geloven ook. Kwakkelstein heeft voor dat mysterieuze handschrift een heel nuchtere verklaring. 'Leonardo was linkshandig en de inkt in die tijd droogde maar langzaam. Om te voorkomen dat hij de inkt zou uitwrijven, schreef hij daarom van rechts naar links, zodat hij de pen achter zijn hand aan kon trekken.'

De uitvindingen van Da Vinci waren bovendien niet zo wereldschokkend dat geheimhouding zinvol was. Zijn technische tekeningen misten vaak essentiële details of componenten, waardoor ze in de praktijk niet zouden werken. Neem alleen al Leonardo's tank: wie de raderen goed bestudeert, ziet dat hij niet voor- of achteruit kan, maar alleen rondjes om zijn as kan draaien. En daar win je geen oorlogen mee.

Dat zijn opdrachtgevers - vorsten en andere machthebbers - Da Vinci bleven inschakelen, vindt Kwakkelstein 'een wonder'. Leonardo werkte tergend langzaam en maakte zelden iets af.

Ook waar het zijn schilderijen betreft, typeert Kwakkelstein Da Vinci als 'notoir onproductief'. Als hij op de achtergrond van de Mona Lisa een gebergte wilde uitbeelden, ging de perfectionistische Leonardo eerst wekenlang in de natuur bergformaties en gesteenten bestuderen. Zijn oeuvre bestaat - voor zover bekend - uit slechts veertien schilderijen.

'Maar die zijn wel stuk voor stuk van ongekende klasse', zegt Kwakkelstein. 'Leonardo's grootste kracht was zijn fenomenale waarnemingsvermogen. Bovendien kon hij als geen ander de werkelijkheid met verbluffende precisie vangen in zijn aantekeningenboek. Dat je überhaupt de natuur in ging met pen en papier om gedetailleerde studies te maken van wervelingen in het water of afbrokkelende rotsformaties, was voor die tijd al behoorlijk revolutionair.'

Het is dat waarnemingsvermogen waarin de kracht schuilt van een schilderij als de Mona Lisa. Gezichtsuitdrukkingen van mensen zijn vaak op verschillende manieren te interpreteren. Met zijn sfumatotechniek bootste Da Vinci dat na op zijn doeken. Met verschillende transparante kleurlagen maakte hij de contouren van zijn Mona Lisa wazig, waardoor toeschouwers steeds op andere lijnen focussen. Zo lijkt het gezicht van Mona Lisa te bewegen en komt ze tot leven. Ze is geen bordkartonnen held, maar een vat vol emoties en tegenstrijdigheden. Een echt mens, kortom. Net als Da Vinci zelf.

Da Vinci The Genius is in het voormalig postkantoor aan de Coolsingel in Rotterdam van 6/9 t/m 6/1.

DE WENKBRAUWEN VAN MONA LISA

Omschrijving

Een 240 megapixel uitvergroting van de ogen van Mona Lisa, gemaakt door de Franse ingenieur Pascal Cotte.

Opmerkelijk

De uitvergroting toont dat Mona Lisa ooit wenkbrauwen had, maar dat die waarschijnlijk zijn vervaagd bij een restauratie. Hiermee is een van de vele openstaande vragen over het schilderij beantwoord. Voorheen tastten kunsthistorici in het duister hoe een perfectionist als Da Vinci in hemelsnaam vergeten kon zijn om Mona Lisa een paar wenkbrauwen te geven.

CARRO DEL AUTOTRAZIONE

Omschrijving

Een opwindauto van 1,5 bij 1,5 meter. Da Vinci ontwierp het gevaarte voor festivals, om het publiek met grote ogen te laten kijken naar een wagen die 'uit zichzelf' begon te rijden.

Opmerkelijk

Een team van het Museo Galileo in Florence bouwde de opwindauto na op basis van de schetsen van Da Vinci. Uitkomst: hij doet 't, maar daarbij moesten de techneuten sommige onduidelijkheden in Da Vinci's schetsen wel met hun eigen creativiteit invullen.

D'ALA BATIENTE

Omschrijving

Vleugel van bamboe, netten en papier. Da Vinci hoopte dat een mens ermee zou kunnen vliegen.

Opmerkelijk

Da Vinci betwijfelde zelf of zijn 12 meter grote uitvinding van de grond zou komen. In zijn schetsboek schrijft de meester een advies aan de toekomstige piloot: beweeg vooral snel je ledematen heen en weer. Mocht het gevaarte vervolgens niet opstijgen 'verspil er dan geen tijd meer aan'.

ZING, LEONARDO, ZING!

Films, boeken, exposities, T-shirts, tv-series: wat mist er eigenlijk nog van Leonardo da Vinci? Hebbes: Leonardo, the musical. En dat van Hollandse makelij. Het Oog van Leonardo gaat 10 oktober in première in de Stadsschouwburg van Velsen. Componist Egon Kracht maakte muziek op teksten als:

Noem mij Mona Lisa want ik ben naamloos

Mona Lisa, ik ben weerloos.

Een raam zonder uitzicht

toont mijn grenzeloze glimlach.

undefined