Ministerie bleef na conflict met DSM miljoenen extra aan mondkapjes bestellen

Dat blijkt uit interne documenten die de Volkskrant heeft gekregen na een beroep op de Wet openbaarheid van bestuur (Wob). De extra order van 11,6 miljoen mondkapjes voor een joint venture van DSM en VDL (Dutch PPE Solutions) in april 2021 werd toegekend zonder aanbesteding. De overheid beriep zich daarbij op ‘dwingende spoed’, hoewel er intern twijfel was of die argumentatie nog wel opging. VWS en DSM willen niet zeggen hoeveel er in totaal is betaald voor de mondkapjes.

Aan de extra miljoenenorder voor Dutch PPE Solutions ging een conflict vooraf tussen de overheid en het chemieconcern. Het Limburgse bedrijf kocht rond 9 juni 2020 voor enkele miljoenen euro’s in Duitsland een machine voor de productie van polypropyleen meltblown (PP MB), de filterstof voor medische mondkapjes. DSM, dat toen nog geen joint venture had met VDL, ging ervan uit dat de overheid financieel garant zou staan, omdat het ministerie van VWS destijds bezig was met het opbouwen van binnenlandse productiecapaciteit. Op die manier moest de afhankelijkheid van China worden ingeperkt.

Welles-nietes

Uit interne documenten blijkt dat VWS in eerste instantie van plan was garant te staan, maar op het moment dat DSM de machine had ingekocht, krabbelde de overheid terug. Volgens VWS en het eveneens betrokken ministerie van Economische Zaken (EZK) is er nooit een concrete belofte gedaan.

Bij EZK valt nu nog steeds te horen dat er destijds geen garantie werd afgegeven en dat DSM desondanks tot de aankoop van de machine overging. Volgens DSM was altijd al duidelijk dat de overheid zou bijspringen. ‘Het was een wens van de overheid om productiecapaciteit op eigen bodem te realiseren’, aldus een woordvoerder. ‘Dutch PPE Solutions was bereid om dat te doen en daarmee investeringsrisico’s te nemen. De garantstelling moest een deel van deze risico’s mitigeren.’

Toch stonden DSM en de overheid in juni 2020 lijnrecht tegenover elkaar in de kwestie. ‘DSM blijft vasthouden aan het feit dat in eerdere gesprekken op zijn minst de indruk is gewekt dat de overheid (VWS en EZK) bepaalde garanties zou bieden op het moment dat de machine zou worden aangeschaft’, staat in correspondentie tussen de twee ministeries. ‘Hier komen we niet uit. Het is een welles-nietes-discussie.’

Comfort

De eis van het chemieconcern was duidelijk voor de ambtenaren: ‘DSM wil de aanschaf van de MB-machine terugverdienen.’ Uiteindelijk besloot VWS in gesprek te gaan met DSM om te kijken ‘hoe we comfort kunnen bieden’. Uit interne documenten blijkt dat VWS twee routes overwoog om het chemieconcern tegemoet te komen: een financiële garantie tegen eventuele verliezen en een extra mondkapjesorder als vast kwam te staan dat het chemieconcern er niet in slaagde om de machine rendabel te krijgen.

Zeker bij het ministerie van EZK waren er twijfels over die concessies. Zo wezen ambtenaren erop dat andere bedrijven die meltblown wilden produceren, juist te horen kregen dat de overheid niet zou bijspringen. ‘Ik geloof dat ik voorzichtig zou zijn met een afnamegarantie voor MB’, aldus een ambtenaar. ‘Ook met het oog op wat wij daarover eerder hebben gezegd tegen andere partijen.’

Een van de bedrijven die zich in dezelfde periode meldde als potentiële producent van meltblown was Holland Shielding Systems uit Dordrecht. Toen dat bedrijf vroeg om financiële ondersteuning, luidde het antwoord dat ‘er geen rol is voorzien voor de overheid bij de productie van MB’, zo blijkt uit interne stukken. ‘Er is geen eerlijk speelveld geweest’, concludeert ceo Jan van Tienhoven van Holland Shielding, nu blijkt dat DSM wel miljoenensteun van de overheid kreeg. Met een verwijzing naar DSM-topvrouw en ex-VWS-minister Edith Schippers: ‘Als je geen VVD-mevrouw aan de top hebt, tel je niet mee.’

Exploitatieverlies

Toen het meningsverschil rond de door DSM aangekochte mondkapjesmachine speelde, was ex-DSM-topman Feike Sijbesma speciaal coronagezant bij VWS. Uit interne stukken valt niet op te maken of hij zich met de zaak bemoeid heeft. DSM zegt in een reactie dat hij hier ‘niets’ mee te maken heeft gehad. Ook Sijbesma zelf laat desgevraagd weten geen enkele bemoeienis met de kwestie te hebben gehad.

Het ministerie moet dit jaar 7,1 miljoen euro betalen aan DSM om de exploitatieverliezen af te dekken, blijkt uit begrotingsstukken die recent naar de Tweede Kamer zijn gestuurd. De verliezen waren hoger geweest als de joint venture van DSM en VDL niet ook nog een extra mondkapjesorder had gekregen dit jaar. Het ministerie ontkent nu dat er een link is met de zoektocht naar ‘comfort’ voor DSM en de order voor 11,6 miljoen mondmaskers eerder dit jaar. ‘Dat staat er los van’, aldus een woordvoerder.

Volgens VWS was er in april 2021 behoefte aan meer FFP2-maskers, hoewel het ministerie toen al meer dan 40 miljoen van die beperkt houdbare maskers op voorraad had liggen. Afgezet tegen de vraag vanuit de zorg op dat moment, was de voorraad genoeg voor achttien jaar. Het ministerie stelde de voorraad richting de Tweede Kamer ook nog eens lager voor dan die in werkelijkheid was, omdat miljoenen nog niet-gekeurde mondmaskers in de magazijnen uit de officiële cijfers werden weggelaten.

Overvloed

Intern waren er ook twijfels over de noodzaak van nog een bestelling. ‘Er is erg veel ingekocht’, zo staat in een intern stuk. ‘Je kunt ervanaf skiën.’ Ook was de vraag of DSM wel zonder aanbesteding een opdracht gegund kon worden, omdat er van een crisissituatie op de markt van medische beschermingsmiddelen geen sprake meer was. ‘De minister wil daarin wel een risico nemen’, staat in een interne notitie uit juni 2020. De latere opvolger van minister Martin van Rijn voor Medische Zorg, Tamara van Ark, gaf de opdracht uiteindelijk zonder aanbesteding aan de joint venture van DSM en VDL ‘vanwege dwingende spoed', aldus een woordvoerder.

De overheid heeft inmiddels een voorraad van 47 miljoen FFP2-maskers, terwijl er amper nog vraag is vanuit de zorg, omdat die weer door de reguliere leveranciers wordt bevoorraad. Afgezet tegen de vraag is de voorraad nu genoeg voor meer dan een eeuw. Ondertussen blijft de joint venture van DSM/VDL nog tot april 2022 extra mondkapjes leveren aan de magazijnen van de overheid.

Het is onduidelijk wat er daarna gaat gebeuren met de Nederlandse producenten van mondkapjes. Om te concurreren met Chinese producenten is blijvende steun van de overheid waarschijnlijk onontbeerlijk. ‘Door de significante investeringen in de meltblownfabriek, de teruggelopen vraag en de overcapaciteit op de wereldmarkt is de productie op dit moment verliesgevend’, laat DSM/VDL weten. ‘De fabriek staat momenteel op standby, maar de productie kan onmiddellijk worden opgestart als dat nodig mocht zijn. Daarmee is de productiecapaciteit in Nederland vooralsnog gewaarborgd.’

M.m.v. Erik Verwiel