Minister Ollongren: ‘Verkiezingen moeten doorgaan, onder bijna alle omstandigheden’

Naar de stembus als een dodelijk virus rondwaart, hoe regel je dat? Vicepremier en minister Kajsa Ollongren (Binnenlandse Zaken, D66) is verantwoordelijk voor een legitiem verloop van de Tweede Kamerverkiezingen op 17 maart, in de wetenschap dat de pandemie tegen die tijd nog niet zal zijn uitgewoed. Als deelnemer aan het Catshuisberaad zag zij afgelopen zondag ‘alle lijnen in het rood gaan’. Maar uitstel van de verkiezingen is wat haar betreft geen optie.

Ollongren: ‘Net als vitale beroepen zijn ‘vitale processen’ in de tijdelijke covidwet uitgezonderd van de opgelegde beperkingen. De verkiezingen moeten als vitaal democratisch proces kunnen doorgaan, onder bijna alle omstandigheden. Daarom zijn we al voor de zomer samen met de gemeenten gaan nadenken hoe we ze verantwoord en veilig kunnen organiseren. Het is niet ideaal om verkiezingen te houden in een tijd waarin we zoveel mogelijk thuis moeten blijven, maar het kan wel.’

Donderdag debatteerde Ollongren met de Kamer over hoe ze stemmen ten tijde van het virus voor zich ziet. De verkiezingen worden in elk geval veel duurder. Ze kosten normaal al 43 miljoen euro. Eerder zegde Ollongren de gemeenten 30 miljoen extra toe en daar is deze maand nog 22 miljoen euro bijgekomen.

Twee belangrijke nieuwigheden springen in het oog: 70-plussers krijgen de mogelijkheid om per brief te stemmen, en in alle gemeenten kan in ten minste één stemlokaal (variërend tot twintig stemlokalen in de vier grote steden) al op maandag en dinsdag worden gestemd. Dit om drukte op woensdag, de verkiezingsdag, te vermijden. Bij het briefstemmen wordt eenmalig ‘een gecalculeerd risico’ genomen dat het stemgeheim, vanwege de postbezorging, niet honderd procent valt te waarborgen.

Is het eerlijk om een aparte categorie van 2,4 miljoen kiezers een eigen middel te geven om te stemmen?

‘Iedereen krijgt meer mogelijkheden dan normaal om te stemmen. We verhogen ook het aantal volmacht-stemmen dat per persoon mag worden uitgebracht van twee naar drie. Briefstemmen voor 70-plussers is verdedigbaar, omdat zij door het RIVM generiek als risicogroep zijn aangemerkt. Het zou dan juist oneerlijk zijn om voor deze oudere kiezers geen extra voorziening te treffen. We moeten voorkomen dat de opkomst lager wordt vanwege corona.’

Volmachten zijn kwetsbaar voor ronselen, blijkt keer op keer.

‘Ja, maar ook hier is een afweging gemaakt. Als je op de ochtend van de verkiezingsdag griepverschijnselen vertoont, moet je nog bij iemand terecht kunnen met je stem. En ronselen is strafbaar, of we nou twee of drie volmachten toestaan.’

Het is gewoonte op verkiezingsdag geen opiniepeilingen meer te publiceren. Maar deze keer is de campagne nog gaande, als door ‘early voting’ stemmen al mogelijk is. Overweegt u een peilverbod?

‘Nee. Ik heb in januari een afspraak met de belangrijkste peilers om te horen hoe ze hiermee willen omgaan. Mijn inzet is dat ze op maandag en dinsdag geen uitkomstpeilingen houden, omdat die totaal niet representatief kunnen zijn. Ik verwacht dat zij er ook zo over denken.’

Nog een noviteit: stembureaus tellen niet drie maar vier leden. Het toegevoegde vierde lid ontvangt kiezers bij de ingang, bewaakt de drukte en geeft uitleg bij de looproutes. Een experiment hiermee bij de herindelingsverkiezingen van 18 november in zeven gemeenten is positief gewaardeerd, blijkt uit onderzoek. Via centrale werving hebben zich ruim 25 duizend extra belangstellenden gemeld om stembureaus te bemensen en de mbo-raad heeft aangeboden studenten in te zetten.

Het zal langer duren dan gebruikelijk totdat na de verkiezingen een nieuwe Tweede Kamer wordt geïnstalleerd: niet acht, maar veertien dagen. Door de anderhalvemetermaatregel laat de definitieve verkiezingsuitslag langer op zich wachten; in veel gemeenten zullen de stembiljetten naar grotere ruimten moeten worden overgebracht om veilig en openbaar te kunnen tellen.

Doordat Nederland nog ouderwets met potlood en papier stemt, is Ollongren niet bang voor inmenging van buitenaf op de verkiezingsdagen. Toch heeft zij eerder wel gewaarschuwd voor het gevaar van bijvoorbeeld buitenlandse beïnvloeding.

Waar is het systeem kwetsbaar?

‘Het risico van beïnvloeding schuilt vooral in de campagnes. Politieke partijen zullen hun digitale kanalen goed moeten bewaken om te voorkomen dat ze worden gehackt. En kiezers zullen zich bij alles wat ze binnenkrijgen, moeten afvragen: waar komt het vandaan, waarom krijg juist ik het, is het echt of is het nep?’

Totdat een nieuw kabinet is aangetreden, zal Ollongren nog vaker wetgeving die het democratische proces raakt aan het parlement voorleggen. Dan niet met tijdelijke, maar met permanente veranderingen. Het is wat haar betreft de laatste keer dat bij de uitslag van de Kamerverkiezingen de door partijen opgestelde volgorde van de kandidatenlijst leidend is. Haar wetsvoorstel om voorkeurstemmen meer gewicht te geven, is inmiddels in internetconsultatie gegaan.

Ook hoopt zij nog enkele grondwetswijzigingen voor elkaar te krijgen, die allen de Eerste Kamer betreffen. De senaat zou weer moeten worden gekozen zoals voor 1983: elke drie jaar de helft van de senatoren, zodat de zittingsduur zes jaar wordt. Dat geeft meer rust en afstand tot de Tweede Kamer, die hiermee onlangs met nipte meerderheid akkoord ging. De afloop in de Eerste Kamer is nog ongewis. ‘Ik wil het in elk geval hebben voorgelegd’, zegt zij daarover.

Wel heel kansrijk is een verandering in de manier waarop grondwetswijzigingen tot stand komen. Die moeten in een tweede stemronde nu tweederde meerderheid halen in beide Kamers. Ollongren wil die tweede stemronde voortaan in één Verenigde Vergadering doen, zodat niet een kleine minderheid in de senaat een grondwetswijziging kan blokkeren. De Tweede Kamer heeft inmiddels met grote meerderheid ingestemd.

Hoe ziet u de nabije toekomst? U staat zelf niet op de lijst van D66.

‘Ik word lijstduwer, dat vind ik een mooie democratische traditie in Nederland. Maar ik ga niet de Kamer in, dat vereist andere capaciteiten die ik niet bezit. Ik ben straks ambtenaar, wethouder en minister geweest, het bestuurlijke ligt mij meer. Ik wil zichtbaar betrokken zijn bij het team van Sigrid Kaag, maar voor het parlementaire handwerk acht ik anderen meer geschikt.’