Met hoofdpersoon Simeonov stapt de toeschouwer in een prentenboek annex speeldoos Verfilming Tolstaja's 'De Rivier Okkervil' was oefening in geduld

Van onze medewerkster

Wilma Sütö

AMSTERDAM

Tussen 1990 en 1993 verfilmden Van Veelen en Beatrijs Hulskes (1959) in toen nog Leningrad een verhaal van Tatjana Tolstaja: De Rivier Okkervil. Zowel in het verhaal als in de film, die nu te zien is in het Stedelijk Museum in Amsterdam, symboliseert de rivier de vloeiende verbeelding van de hoofdpersoon Simeonov. Hij mijmert uren over de ooit gevierde zangeres Vera Vasiljevna. Haar stem stijgt op uit de ene kapotte langspeelplaat die Simeonov van haar bezit. Terwijl Vera zingt - 'Nee! Niet jou! Bemin ik zo vurig' - laat Simeonov zijn dromen stromen.

Aan de oevers van de Okkervil, die hij in de film bijvoorbeeld ziet glinsteren in een theekopje dat door zijn mooie maar opdringerige vriendin Tamara wordt volgeschonken tot het overloopt, bouwt Simeonov in gedachten huizen, paleizen en een danssalon voor de diva en zichzelf. Hoewel hij er vlakbij woont, heeft hij de Okkervil nooit in het echt bezocht. De Nederlandse filmmaaksters wel. Van Veelen: 'De directeur van de Lenstudio, een enorme man die gecharmeerd was van onze plannen, stuurde ons erop af in een limousine met drie banken.

'Het is een sloot, omgeven door fabriekspijpen en half ingestorte datsja's' In het telefonisch contact dat Hulskes en Van Veelen met de schrijfster hadden, toonde Tolstaja (1951) zich opgewonden over hun bezoek aan de rivier, die zij zelf, net als haar held, alleen kent van naam. 'Anders had ze de Okkervil nooit zo mooi kunnen maken', denkt Van Veelen. 'Voor ons was de realiteit minder problematisch, omdat het verhaal er al was. Onze droom bestond uit het verfilmen daarvan.'

Afgezien van het fiat dat Tolstaja hen gaf waren de onervaren cineastes, die elkaar kennen van de Groningse kunstacademie, voor de verwezenlijking van hun droom aangewezen op hun eigen doorzettingsvermogen en de welwillendheid van de Lenstudio.

Geen fonds in Nederland kwam hen tegemoet - pas achteraf, toen alle betoverende beelden vastlagen, ging het filmfonds overstag en kocht de NOS de produktie aan, zodat Hulskes en Van Veelen de boel konden monteren en nasynchroniseren.

Van Veelen: 'We leefden uit een sok. Daarin zat al ons geld en dat verstopten we steeds in een hoekje van de dertien huizen waar we tijdens die drie jaar telkens voorlopig woonden, desnoods bij een hospita-heks die ons verbood op onze bedden te gaan zitten uit vrees dat we de dekens pletten. Zoals Simeonov zijn eigen mooie wereld creëert, hielden wij ons in stand met het werk aan onze film. St. Petersburg is een sprookjesstad - heel sierlijk, met kleurig beschilderde huizen - die als vanzelf de stijl van onze animaties heeft beïnvloed.

'Maar de vergane glorie verandert de stad ook in een drukkend decor. Het is heel raar je te realiseren dat de bewoners zich hun eigen stad niet kunnen permitteren. Diepe kuilen in de weg die de ene dag moeizaam werden gedicht, verschenen daags daarop als bij toverslag opnieuw, misschien op net een andere plek. De Russische gelatenheid over zulke dingen en hun zwaarmoedige zelfbewustzijn pareer je niet zomaar met je nuchtere Nederlandse voortvarendheid.

'Over de theepot die wij Tamara voor Simeonov laten kopen, hebben we uren gesoebat met de produktieleider. Hij vond het door de mengeling van Russisch met Chinees porcelein een lelijk ding, veel te rood beschilderd bovendien, en totaal ongeschikt om de waarde te verbeelden die Tamara aan het leven van Simeonov wil geven: als moederlijke vrouw die zijn brood smeert en naar kinderen verlangt. Ineens hadden we volgens hem niks van het verhaal begrepen. Pas diep in de nacht konden we hem overtuigen.'

De wisseling van drama naar animatie en andersom, waarmee het onderscheid zichtbaar wordt tussen het alledaagse leven en de fantasiewereld van Simeonov, maakt De Rivier Okkervil tot een uitzonderlijke film: deels cinematografie en deels beeldende kunst. Met Simeonov stapt de toeschouwer in een prentenboek annex speeldoos, waar snippers gekleurd papier samenvallen tot een huizenrij en Matisse-achtige knipsels van naakte vrouwen als engelen over de rivier glijden naar het behang van een balzaal aan de kade.

Hier ontmoet Simeonov zijn heldin - en hier ontglipt Vera hem ook weer, over de weg die hij er eigenhandig heeft aangelegd van kraaltjes barnsteen. In Van Veelens atelier ligt de balzaal in grote waaiers van versierd karton op de vloer. 'Als je ze langs de camera trekt,' zegt Van Veelen, 'krijg je de illusie van een ronde ruimte.' Vervolgens haalt ze bijna de hele droom te voorschijn uit zakjes en doosjes: behalve fragmenten van de overige decors die ze schilderde, ook de foto-marionetjes die Hulskes knipte, plakte, naaide en borduurde.

De in de film levensgrote figuren passen met gemak in een hand. Compleet met hun fijnzinnig gedetailleerde kostuumpjes moesten ze in diverse poses worden uitgevoerd om voor het oog van de toeschouwer in de rondte te kunnen dansen. Maar het publiek heeft de film vooralsnog alleen kunnen zien op festivals en nu gelukkig in het Stedelijk, op de expositie van voorstellen tot gemeentelijke aankopen. De NOS heeft een vertoning op tv bij herhaling uitgesteld.

In alle opzichten, beaamt Van Veelen, dwong De Rivier Okkervil Hulkes en haar tot een 'oefening in geduld', al was de onderneming in het echt soms ook even hilarisch als op het doek. Wanneer Simeonov ontdekt dat zijn beminde nog leeft en haar zijn liefde gaat bekennen, blijkt Vera een vulgaire vrouw, die, omringd door aanbidders, vette moppen tapt - moppen die de actrice Svetlana Grigorjeva sproeiend van het lachen pal voor de camera verzon. Het is een geweldige scène, behalve voor Simeonov, die zijn droom in duigen ziet vallen.

De Rivier Okkervil: 5, 14, 19 en 24 maart in de aula van het Stedelijk Museum in Amsterdam, 14.30 uur, 10 maart: 13.30 uur, t/m 24 maart: ook dagelijks op de videotrap.