Met het hoofddoekendebat moet Macron door het mijnenveld dat hij zelf heeft gecreëerd

Op vrijdag 11 oktober bezochten vijftien basisschoolleerlingen een openbare bijeenkomst van de regionale raad van Bourgogne-Franche-Comté in Dijon. Onder begeleiding van de moeder van een van hen keken ze vanaf de publieke tribune naar het plenaire debat. Een educatief uitje, om schoolkinderen kennis te laten maken met het functioneren van de democratie. Dat was althans het idee.

Over wat er vervolgens gebeurde, is Frankrijk nog altijd niet uitgepraat. Julien Oudul, raadslid namens het uiterst rechtse Rassemblement National (RN), de partij van Marine Le Pen, richt het woord tot de begeleider van de schoolklas. Hij eist dat zij haar hoofddoek afdoet. ‘We zijn hier in een publiek gebouw’, zegt Oudul. Wat hem betreft is het dragen van een hoofddoek in zo’n omstandigheid ‘een provocatie’.

Exemplarisch voorval

Raadsleden van andere partijen reageren verbouwereerd, en richten zich in felle bewoordingen tegen Oudul. Daarop verlaat hij de zaal, samen met de andere RN-raadsleden. Ook de schoolklas vertrekt. De kinderen zijn aangeslagen, net als de begeleider. Haar zoon huilt. In de hal van het raadsgebouw valt een van de RN-politici dusdanig agressief uit tegen de begeleider, dat de beveiliging eraan te pas moet komen.

Links Frankrijk vindt het voorval exemplarisch voor een politiek klimaat waarin moslims worden gestigmatiseerd. Ter rechterzijde denkt men daar heel anders over. Het bruuske en agressieve optreden van Oudul kan, behalve binnen zijn eigen partij, weliswaar op weinig steun rekenen; zijn inhoudelijke boodschap vindt veel weerklank.

Dinsdag stemde de Franse Senaat, waarin rechts een meerderheid heeft, voor een hoofddoekverbod voor begeleiders van schooluitstapjes. Die stemming was vooral symbolisch; het is onwaarschijnlijk dat een meerderheid van de Assemblée Nationale (de Franse Tweede Kamer), die door Macrons partij La République en marche (LREM) wordt gedomineerd, ook voor het verbod stemt. Maar dat de discussie over de hoofddoek zo hoog is opgelaaid – niet voor het eerst – toont aan hoe verdeeld Frankrijk is over de zichtbare aanwezigheid van de islam in de maatschappij.

Scheiding kerk en staat

In Frankrijk is religie een privéaangelegenheid. De laïcité, het Franse model van scheiding tussen kerk en staat, is bijkans heilig. Meer dan in andere Europese landen wordt het dragen van religieuze symbolen als statement gezien, dat zich niet laat verenigen met de normen en waarden van de republiek.

De laïcité zorgt er in Franse ogen voor dat de samenleving niet ten prooi valt aan ‘communautarisme’, een veelgebruikte term waarmee wordt bedoeld dat religieuze, etnische of culturele minderheden de waarden van hun eigen groep laten prevaleren boven die van de republiek. Dergelijk maatschappelijk separatisme geldt in Frankrijk als ultiem schrikbeeld.

Franse ambtenaren mogen onder geen beding religieuze attributen dragen, net als leerlingen en personeelsleden op openbare scholen. Op papier maakt de laïcité geen onderscheid tussen verschillende religies. Wat geldt voor moslims, geldt net zo goed voor katholieken, joden en andere gelovigen. Maar in de praktijk gaat het debat over de laïcité en communautarisme negen van de tien keer over de islam.

‘Men vraagt me nooit over het communautarisme te praten, men wil dat ik over de islam praat’, zei president Macron deze week in een interview met RTL. In het aartsconservatieve weekblad Valeurs Actuelles liet hij optekenen dat hij ‘niet in de valstrik communautarisme = islam wil lopen’.

Symbolisch debat

Over de hoofddoekkwestie houdt de president zich zoveel mogelijk op de vlakte. ‘Het dragen van een hoofddoek in de publieke ruimte, dat zijn mijn zaken niet’, zei hij onlangs tijdens een bezoek aan de Franse eilanden Mayotte en Réunion in de Indische Oceaan.

Maar het zijn wel degelijk zijn zaken. Het debat over de hoofddoek mag dan een mijnenveld zijn, het is een mijnenveld dat de president zelf heeft helpen creëren. Sinds een aantal maanden profileert Macron zich veel nadrukkelijker op thema’s als integratie en de islam dan voordien. Dat er begin oktober in het parlement werd gedebatteerd over immigratie – ook al een min of meer symbolisch debat, waar geen concrete maatregelen uit voortkwamen – was een uitdrukkelijke wens van de president, die zo’n debat ieder jaar wil voeren.

Macron wil ‘alles in het werk stellen voor de strijd tegen het communautarisme’, zei hij tegen RTL. Welke maatregelen hij daartoe wil nemen, is nog niet bekend. Zelf sprak hij enigszins cryptisch over ‘het ontmantelen van zekere organisaties’ en ‘het verbieden van zekere praktijken die in strijd zijn met de wetten van de republiek.’ Dat Macron zich deze week als eerste president sinds Chirac liet interviewen door het tegen extreem-rechts aanschurkende Valeurs Actuelles, en onder meer zei dat het Franse asielbeleid te genereus is , kan ook worden gezien als teken aan de wand.

Tweestrijd Macron en Le Pen

Over het achterliggende motief van die presidentiële koerswijziging bestaat weinig twijfel. Macron wil immigratie, integratie en de islam niet overlaten aan zijn enige overgebleven verkiezingstegenstander van formaat, Marine Le Pen. Traditionele, gematigdere partijen als de centrum-linkse Parti Socialiste (PS) en het centrum-rechtse Les Républicains (LR) zijn door En Marche leeggegeten. Niet alleen de kiezers hebben de sprong naar Macron gewaagd, ook veel politici zijn ‘overlopers’ van de PS en de LR. De politieke toekomst van Frankrijk is in de beeldvorming vernauwd tot een tweestrijd tussen Macron en Le Pen, precies zoals de president het graag ziet.

Maar mogelijk heeft Macron zich in zijn jacht op de rechtse kiezer in zijn eigen voet geschoten. Want terwijl de islam weer pontificaal op de politieke agenda staat, vraagt Frankrijk zich af wat nu eigenlijk het regeringsstandpunt is in de hoofddoekkwestie.

Onderwijsminister Jean-Michel Blanquer noemde de hoofddoek in het algemeen ‘niet wenselijk in onze maatschappij’. Dat kwam hem op felle kritiek te staan vanuit de progressieve vleugel van En Marche, die vindt dat Blanquer moslims stigmatiseert en het RN in de kaart speelt.

Zo dreigt het debat over laïcité en de islam niet alleen Frankrijk te verdelen, maar ook een splijtzwam te worden voor Macrons breed geschakeerde partij. Aan de president de taak de neuzen dezelfde kant op te krijgen. In zijn entourage wordt volgens dagblad Le Monde verwacht dat hij binnenkort het woord tot de Fransen zal richten, in de hoop de hoogoplopende maatschappelijke discussie over de hoofddoek te laten uitdoven.