'Met het bloed van de martelaren bouwen wij een nieuwe samenleving!'

Kunnen de Koerden in Syrië bijdragen aan een oplossing of zijn hun banden met de Turkse PKK daarvoor te sterk?Wijzen de Koerden Syrië de weg? Aan de vredesonderhandelingen in Genève mogen ze niet meedoen, maar hun gebied hebben ze gestaag uitgebreid en het Russische offensief rond Aleppo versterkt ook hun positie. Wat hebben de Koerden Syrië te bieden?

Dit, zeggen ze: een radicaal nieuwe maatschappij.

'Wij willen een ander systeem bouwen. Wij willen gelijkheid van man en vrouw, aan de frontlijn en in het bestuur. Met het bloed van de martelaren bouwen wij een nieuwe samenleving. Onze revolutie is een model voor het hele Midden-Oosten!'

Het zijn ronkende woorden, door Akram Hisso, premier van de Koerdische enclave in Noord-Syrië, uitgesproken op een conferentie in de hoofdstad Derik. Later in zijn kantoor toont de 44-jarige advocaat zich een wat stuurse man, die nuchter het 'andere systeem' tracht uit te leggen.

De 'autonome regio Rojava' (West-Koerdistan) werd in november 2013 in het leven geroepen. Na de opstand van 2011 hadden het Syrische regime en de Koerden elkaar met rust gelaten. De Koerden grepen deze historische kans aan om hun droom van zelfbestuur te verwezenlijken.

Rojava is een project met hoogdravende ideologische pretenties. Het bestuursmodel is op papier radicaal democratisch, met betrokkenheid van burgers op alle niveaus. Gelijkheid van man en vrouw wordt consequent doorgevoerd. Milieu en de mensenrechten worden gerespecteerd.

Het staat allemaal in het Sociaal Contract, de grondwet die geen grondwet mag heten omdat Rojava niet pretendeert een staat te zijn. Dat zou immers botsen met het 'democratisch confederalisme', een systeem dat de staat min of meer omzeilt middels lokale raden.

Heulen met de vijand

Kan Rojava inderdaad een model zijn voor heel Syrië? Arabieren hebben niet bepaald de neiging te luisteren naar de Koerden. Hun bestand met het regime wordt door veel Arabische opstandelingen beschouwd als heulen met de vijand.

In Qamishlo, de grootste stad van Rojava, is een hele wijk nog in handen van het regime, evenals het vliegveld. 'Kijk, links, de Assad-markt', zegt de gids, wijzend op een straat vol stallen met groente en fruit. Op een rotonde staat een standbeeld van Hafez al-Assad, de vader van de huidige president. Even later passeren we een groot gebouw, bewaakt door bewapende mannen in Syrisch legeruniform. 'Het hoofdbureau van politie. Als ze buitenlanders zien, worden die gearresteerd en op het vliegtuig naar Damascus gezet.'

Maar op de rotonde 60 meter verderop staat een monument voor de Koerdische martelaren. Onmerkbaar lopen de regimewijk en de Koerdische wijk in elkaar over. Een deel van de ambtenaren in Rojava krijgt als vanouds salaris vanuit de hoofdstad.

PKK

Er is nog een reden waarom met een scheef oog naar de Syrische Koerden wordt gekeken. De partij die het in de enclave voor het zeggen heeft, de PYD, is gelieerd aan de PKK. Deze Turks-Koerdische beweging heeft een twijfelachtige reputatie. Hoewel ze het rigide stalinisme hebben afgeschud, maken gestaalde kaders nog steeds de dienst uit.

De PYD ontkent een PKK-filiaal te zijn; er zou slechts ideologische verwantschap zijn. Volgens de International Crisis Group (ICG) echter is de PYD 'in de praktijk een onderdeel' van de PKK, als een organisatie die 'opereert onder de paraplu van het leiderschap van Abdullah Öcalan en zijn ideologisch program volgt'.

Aan dat laatste blijkt in Derik en Qamishlo geen woord overdreven. Overal op straat en in gebouwen hangt het portret van de besnorde PKK-leider, die in Turkije levenslang uitzit. In gesprekken worden Öcalans leerstellingen nagepapegaaid.

Voor de PKK en de PYD was de onverwachte autonomie in Noord-Syrië een historische kans om de politieke ideeën te verwezenlijken die Öcalan in zijn Turkse cel had ontwikkeld.

Van een perfecte blauwdruk is geen sprake. Premier Hisso tekent op een velletje papier een omgekeerde piramide. 'Wij luisteren naar wat de mensen willen', zegt hij. 'Dat bestuderen we. Indien mogelijk, voeren we het uit.' Is dat zelfbestuur? Eerder klinkt het naar 'de wensen gaan van beneden naar boven, de beslissingen van boven naar beneden'.

Het Sociaal Contract rammelt aan alle kanten. 'Onverdraaglijke vaagheid', noemt de ICG dat in een rapport. De denktank maakt zich zorgen over de centralistische neigingen. Veel Koerden vrezen dat de PYD uit is op een eenpartijstaat. De wijkraden hebben een 'grotendeels symbolische rol'.

De andere politieke partijen in de enclave een stuk of twaalf raakten in de loop van 2012/13 uitgerangeerd. Dat kwam door eigen onhandigheid en verdeeldheid zowel als door het overwicht van de PYD, volgens de ICG. Sommige partijtjes werken nu met de PYD samen aan het Rojava-project, binnen het raamwerk van Öcalans ideologie. Andere trokken zich mokkend terug.

Zorgwekkend zijn de berichten over het intimideren door de PYD van activisten van de oppositie. De partij KDPS heeft zich beklaagd over arrestaties van haar leden.

Onderzoekster Maria Fantappie van de ICG zegt zich erover verbaasd te hebben dat haar rapport in Rojava werd opgevat als uitermate kritisch. 'Het project van zelfbestuur bevat zeer goede ideeën', licht ze toe. 'Het is een interessant experiment. Mits goed uitgevoerd, kan het een oplossing zijn voor het samenleven van uiteenlopende etnische groepen.'

'Democratisch confederalisme is bij uitstek geschikt voor de etnische en religieuze mozaïek van het Midden-Oosten', zegt ook Amina Osse, minister van Buitenlandse Zaken van Rojava. 'De hele Arabische wereld kan een confederatie worden. Grenzen zijn geen barrières, het zijn bruggen.'

Maar tussen ideologische theorie en weerbarstige werkelijkheid gaapt een kloof. Het is oorlog in Syrië. De doorslaggevende rol van de PYD op het slagveld 'staat niet toe dat andere partijen echt invloed hebben', zegt Fantappie. Als Rojava een toekomst wil hebben, 'zal de PYD op zijn minst afstand moeten nemen van de PKK'.

Vóór dat gebeurt, zal er nog heel wat water door de Eufraat stromen.