Met de bus bergafwaarts

Station Maastricht, kwart voor negen in de ochtend. Knisperig koud. Een weelde aan buslijnen op de borden. Al leen al naar Gulpen gaan de lijnen 53, 54, 55, 56, 420. Op een groot scherm: 'per 1 oktober sluit de ov-shop'. Tevens wordt de 'traveleerkes-aktie' beëindigd, wat dat ook mag zijn. Het businformatiehuisje is kaal en uitgewoond. Kennelijk ook al dicht. Een chauf feur biedt zijn kennis aan. 'Naar Gul pen?' Nee, dat weet hij niet, hij is chauffeur op een stadslijn.

09.10 uur. Vertrek van de Interliner Maas tricht-Aken. De strippenkaart werkt hier niet, zegt de chauffeur. Omdat het een Interliner is. Per eind december, dan doet de strippenkaart het weer. Maar dan is de Inter li ner opgedoekt. De bus is redelijk bezet. Een oudere man voorin: 'In december hebben ze in Aken problemen. Daar kun je geen strippenkaart kopen.'

De bus beschikt over hangertjes voor je jas. Die garderobe is de schamele rest van wat ooit de trotse Interliner was. Drie stoelen in plaats van vier in de breedte, extra beenruimte, lekker doorrijden. Een krantje en een croissantje, zei minister Maij-Weggen tien jaar terug. Nu is de snelle lijn van Maastricht naar Aken één van de laatste.

Zooitje

Het busvervoer is bezig te worden geprivatiseerd. Vroeger had je de gezamenlijke busbedrijven, met zijn allen onder het geruststellende uitspansel van de overheid. Dat is voorbij, de markt heeft Nederland ver splinterd en de drie grootste bedrijven willen niet samenwerken onder de noemer Inter li ner. Zodat we nu een Q-liner hebben, een Ag glo liner, en een Snelbus. De Interliner resteert als huismerk van het laatste staatsbedrijf, Connexxion. De ondergang van de In ter li ner was aanleiding om Nederland per bus te doorkruisen. Wat is er over van het streekvervoer? Is de bus ten dode opgeschreven? We gaan het bekijken van achter de busruit.

Onze Interliner passeert mooie Zuid-Lim burgse heuvels. Het dak van Nederland, glanzend geploegd land. Chantal de Lige woont in Maastricht, geeft les in Gulpen. Ze is met haar 20 jaar vermoedelijk de jongste lerares van Limburg. Neemt alleen de bus vanwege haar ov-studentenkaart, ze is nog niet afgestudeerd. 'Ik moet vanaf het busstation een kwartier lopen. Bij elkaar kost het me een uur, met de auto was het twintig minuten.'

Willen wij met de bus naar het noorden? Chan tal wenst ons succes. 'Ik ken iemand die met de bus naar Eindhoven wilde. Deed er twaalf uur over.'

Gestudeerde types

Gulpen busstation. Lunchhoekje de Gaa re kieker, Friture An en Piet. De aansluiting naar Sittard komt vrij snel. We bestijgen lijn 33 van de firma Hermes, een dochter van Con nexxion, dus koek en ei.

'Gaan jullie over de rotzooi in het busvervoer schrijven?', vraagt de chauffeur. Zijn route door de mijnstreek duurt een uur en al die tijd gaat zijn klaagzang voort.

'Ze' luisteren niet naar chauf feurs. Ne der land is in handen van gestudeerde types achter een bureau, die niets weten. 'Waar nu bussen zijn, zijn geen mensen. En andersom. Ze hadden dat zooitje nooit mogen privatiseren. Over vijf jaar zijn er helemaal geen bussen meer.'

De chauffeur komt zelf uit Stein. Vroeger had je een goede verbinding Stein-Heerlen. Nu doe je er anderhalf uur over. Omdat er zoveel minder bussen zijn, moet je alle dorpen aandoen. Kost meer strippen omdat de bus meer kilometers pakt. Dat jaagt de mensen weg.

'En als ze eenmaal uitgestapt zijn, komen ze niet meer terug.'

We passeren bergen suikerbieten. 31 Jaar zit hij al op de bus. 't Is zijn levensvervulling, net als die van zijn tweelingbroer. Ze droomden al van de bus toen ze kleuters waren. Al le bei op de lijnbus, hij hier, zijn broer in Maas tricht. Heerlijk beroep, het is kapotgemaakt. De mensen kunnen domweg niet meer reizen. Ouderen kunnen niet meer bij het ziekenhuis van Geleen komen. En dan die drempels in de weg. Huppels noemt hij ze, 80 procent van de chauffeurs heeft rugklachten. De passagiers worden er strontziek van, optrekken, remmen, optrekken, remmen.

Vanaf Sittard kunnen wij niet meer verder, zegt hij. Ja, lopend, of op de fiets. Een bus naar Roermond is er niet meer. Is dat erg? Er is toch een trein? En de mensen daartussen dan?, vraagt hij terwijl we nog een huppel nemen. Hij is ervan overtuigd: het is bewust beleid dat ze van de bus afwillen. Zou het waar zijn?

Uitgesproken beleid is het in ieder geval niet. Het openbaar vervoer is in Nederland net zo'n heilige koe als ontwikkelingshulp. De eerste politicus moet nog opstaan die durft te zeggen: laten we de streekbus maar opheffen.

Tegelijk wordt er wel fors gesneden. Het onderzoeksbureau nei becijferde in oktober dat de laatste bezuinigingen (175 miljoen euro op een totale rijkssubsidie van 1,1 miljard) dramatische gevolgen zullen hebben. Vooral op het platteland is sprake van enorme verschraling van het ov-aanbod.

Jurjen Helfrich (52) is regio-directeur van Connexxion. Hij zetelt boven een busgarage in Zeist. Aan de muur hangt een fraaie kaart van zijn gebied, Gelderland en Utrecht bij elkaar. 'Ik ben in 1991 begonnen bij de fram in Friesland. Ik zat altijd in de zuivel, maar de directeur van de fram zei tegen mij: Jur, je moet hier komen werken. We gaan het streekvervoer drastisch uitbreiden. Je had toentertijd het begrip ”ov keer 2”, een plan om het openbaar vervoer te verdubbelen. Een halfjaar later kwam het kabinet-Lubbers met draconische bezuinigingen. Sindsdien is het met de bus eigenlijk alleen maar bergafwaarts gegaan.'

Wachten

Terug naar Sittard, waar we de trein naar Roermond pakken. Voorspoedige tocht, lelijke nieuwbouw. De bus weer in, richting Weert. We steken de Maas over in een splinternieuwe touringcar met opgewekte roodgeel geblokte stoelen. Het dorp Horn, olijke schuine Vinexdaken.

Weinig klandizie in de bus. Drie alloch tonen. Even later stoppen we in het gehucht Baexem en begrijp ik waarom. Een voormalig klooster, middenin het bos. Het is een asielzoekerscentrum. Vier negers stappen in. Ze spreken twee woorden Nederlands: aanmelden en wachten. Een keer per week aanmelden in Weert, voor de rest: wachten. Hun enige transportmiddel is de bus.

'Weert 12', zegt een bord. Nog een half uur te gaan, over die 12 kilometer. Je komt er wel met de bus, als je geen haast hebt. In het dorp Eind hangen ouderwets grote witte onderbroeken aan de lijn. Maar tot diep in Bra bant hebben we nog geen enkele man zien instappen die wel eens een betaalde baan zou kunnen hebben. 'Als je boven de 40 bent en nog per openbaar vervoer reist, ben je een

loser', zei premier Thatcher ooit. Het begint erop te lijken.

Van Weert naar Eindhoven weer de trein. Ook hier geen bus meer, is mij verzekerd. Het busstation van Eindhoven zou in War schau niet misstaan. Betonnen vloerplaten, ingetrapte glazen bushokjes. Inderdaad, een vervoermiddel voor losers.

De waardering voor het openbaar vervoer staat in het laatste rapport van het Sociaal Cultureel Plan bureau: 3,1 tegen de auto 5,5. Vrouwen zijn niet positiever dan mannen. Alleen 65-plussers zien er nog wat in, volgens het scp.

We klauteren op de befaamde lijn van Eind hoven naar Nijmegen. De 157 is dat, overstappen in Uden op de 99. Een modern probleem. Vroeger reed de Interliner op deze belangrijke lijn hier kun je geen recht streekse trein pakken. Nu botsen we op een concessiegrens tussen twee busbedrijven. De Brabantse bba mag niet verder dan de brug bij Grave. En dus is het in Uden overstappen op Hermes. Dat heet in jargon een geknipte lijn of een knip.

Hoeken en gaten

We vertrekken met chauffeur Martien La pon der, een goedlachse vijftiger. Ik verwachtte veel ouderen in de bus, maar die zijn er niet. Laponder klaagt over het materieel. We treffen een bus die beroerd schakelt, elke keer als er een andere versnelling nadert geeft hij een gier.

'Dit is een Daf, Volvo is beter', vindt La pon der. Bij de bond klagen ze ook steen en been. Een gevolg van de privatisering, vindt Jenny Koppens van fnv Bondgenoten. De provincies geven concessies uit aan de busbedrijven. Ze kijken naar de kwantiteit, niet naar de kwaliteit. Als in het bestek niet staat dat er met nieuw materieel gereden moet worden, dan komen de bussen uit alle hoeken en gaten. Oost-Brabant is berucht. Han den vol opgeheven lijnen, knips zodat de reiziger her en der moet overstappen, slecht materieel en bezuinigen op chauffeurs.

Onder het buspersoneel is de privatisering bepaald niet populair. Jenny Koppens: 'De bba is voor 50 miljoen aan het Franse bedrijf Connex verkocht. Nu is er al voor 30 à 40 miljoen dividend aan het buitenland uitgekeerd. Zij sluizen het geld weg naar het moederbedrijf, leasen het materiaal, er komen geen mensen bij, de klanten en de werknemers zitten met de brokken. Het is wel ons belastinggeld.'

Martien Laponder laat zijn versnelling nog eens gieren. Zat buitenlijnen zijn al geschrapt, vindt ook hij. In Eindhoven zijn een hoop ov-studenten ingestapt. Kijk, zegt Laponder in Veghel, en nu zijn we ze alweer kwijt. 'Als die ov-studentenkaarten er niet waren, konden we wel inpakken.' Nu moeten we over op de 99 in Uden. Laponder probeert zijn collega op te piepen via de intercom. Hij spreekt in de micro. 'Hallo, 99, kun je even wachten, ik heb overstappers.' Geen antwoord. Als we het busstation oprijden zien we de verdwijnende kont van de 99. 'Niet zo netjes', zegt Laponder laconiek.

Uden-Nijmegen. 15.00 vertrek, 16.00 aankomst. In het Brabantse land hoofdzakelijk allochtone klanten. Ja, zegt de chauffeur, bij Grave is een groot asielzoekerscentrum. Wat merk je ervan? Vervalste strippenkaarten. Hij laat er een zien. Ze snijden de zilverglimmende bovenkant eraf, kopiëren de rest op een kleurencopier, en plakken de bovenstrook er weer aan.

Nijmegen heeft een mooie vrije busbaan, zegt de chauffeur, die Jansen wil heten vanwege zijn strippenkaartenverhaal. Boven het busstation Nijmegen hangt een supersonisch elektronisch aanwijsbord: 'Aude 9' staat erop. Wat is 'Aude 9'? 'Dat zegt me waar ik mijn bus moet zetten. Elke keer een ander nummer. Er zijn hier geen vaste bushaltes. Idioot idee, je zult maar blind zijn als passagier', zegt Jansen droogjes. Het is vast bedacht door een doctorandus achter een bureau.

De volgende busmaatschappij heet Arri va. Die hebben hun hoofdkantoor in Hee ren veen, een groot deel van Noord-Ne der land is in Arriva-handen. Arriva is Brits, in het rivierenland verzorgen ze de aansluiting van Nijmegen naar Druten. Een mooie nieuwe bus, ook al krijgt chauffeur Wim van Haarlem de deur eerst niet dicht.

Hij heeft net als alle collega's op zijn dash board een universele digitale klok met satellietverbinding. Allemaal houden ze permanent één oog op die klok.

We richten het vizier op Tiel omdat we dan de 'knip van Druten' moeten passeren. Twee busbedrijven die elkaar de route betwisten, althans er samen niet uitkomen. Ook hier flitste ooit de Interliner langs de Waal.

Maar geen klachten vandaag, Wim van Haarlem heeft een rond bord met een snelle rode s van Snelbus achter de voorruit. In de spits hoef je niet over te stappen, dan rijdt de bus meteen door naar Tiel.

Vanaf Tiel kun je in beginsel verder naar Utrecht. Met dien verstande dat je dat 's ochtends tussen zes en zeven moet doen, of op z'n laatst om 07.27 uur. Dan gaan er kleine taxibusjes.

Arriva heeft niet zo'n goede naam. Bij het uitgeven van de concessies kijken de opdrachtgevers alleen maar naar de dru's, zegt René Roovers, werkzaam bij de Europese fractie van de sp, voordien Staten lid in Noord-Brabant. dru's, een magisch begrip. Dat betekent dienstregeling uren. Bus be drijven bieden op een concessie, en doen dan een aanbod voor zoveel uren transport tegen een zeker bedrag. 'Ze zeggen er niet bij wanneer of hoe die uren gereden gaan worden.'

En zo reed er een nachtbus in Rivieren land, om maar kilometers te maken. Wie zat er in Rivierenland op een nachtbus te wachten? 'Dat hoort wel bij het aanbesteden', zegt Jurjen Helfrich van Connexxion. 'Je zoekt de gaten in het bestek. Primair is niet het belang van de reiziger, maar hoe je een bestek kunt lezen. Dan staat er bijvoorbeeld, er moet luchtcirculatie in de bus zijn. Je zou denken: dat is een airco, maar je kunt natuurlijk ook het dak openschuiven.'

Chauffeur Wim van Haarlem is ook al laconiek. Zoals alle collega's. 'Het zal mijn tijd wel duren met de concessies en de bezuinigingen.' Ondanks de marktwerking doet hun houding denken aan een staatsbedrijf in het Oost blok. De vakken in de winkel worden elk jaar leger maar het plan wordt gehaald. In Nederland is het doel: het streekvervoer moet goedkoper en beter. Kan dat wel?

Openbare aanbesteding

Aan de hoeveelheid onderzoek zal het niet liggen. Het laatste rapport kwam van de Ad viesdienst Verkeer en Vervoer (avv) van Rijks waterstaat, na anderhalf jaar ervaring met het aanbesteden van busvervoer. Voor lopige conclusie: openbare aanbesteding leidt tot meer waar voor hetzelfde geld.

Dat is mooi. Maar: 'Meer aanbod betekent niet direct een beter product of een betere dienstverlening aan de reiziger.' Vrij

vertaald: de busmaatschappijen zijn bereid meer heen en weer te rijden, maar niet per se wanneer daaraan behoefte is. Tiel by night, met andere woorden.

De volgende ochtend nemen we de trein Tiel-Utrecht. Het is druk bij de ns, opvallend verschil met de busbezetting. Mannen met aktetassen die naar het werk gaan. Beter geklede dames. Er wordt gelezen, gelaptopt en getelefoneerd. Ook dat doen busreizigers niet. We stappen in Utrecht over op bus 140 naar Uithoorn. Samen met drie dames op stevige schoenen en met rugzakjes, die een pelgrimstocht maken. Ze begonnen in Am ster dam te wandelen bij het Centraal Station, in twee wandeltochten bereikten ze Aals meer. Nu daar weer verder, maar je kunt er alleen met de bus komen.

Al snel zitten we vast op de A2 Utrecht-Amsterdam. De dames worden nerveus. Eén minuutje hebben ze voor de aansluiting in Uithoorn. Normaal rijden ze nooit in de bus, zeggen ze. Hun mannen hebben de auto. Bij Vinkeveen stappen wat scholieren in. Zeven minuten te laat, stelt de chauffeur zorgelijk vast.

Hij piept zijn collega. 'Wil nummer 140 wachten op de overstappers?' De sympathie ke collega wacht, een vlotte vent met een snelle bril. Wij rijden naar Hoofddorp voor de aansluiting met de Zuidtangent richting Haarlem. De Zuidtangent is een splinternieuwe vrije busbaan van de Bijlmer via Schiphol naar Haarlem. Voorstanders zingen de lof van het aantal reizigers dat nu al boven de raming ligt. Tegenstanders herinneren graag aan de 275 miljoen die het ding gekost heeft, en de 23 stadslijnen die in de ruime omgeving van Haarlem zijn opgeheven. Dat staat er los van, die Zuidtangent is betaald uit een ander potje, zeggen de deskundigen. Wat heeft de Haarlemmer eraan die niet van plan is naar Schiphol te gaan, en per bus naar het ziekenhuis wil, wat nu niet meer kan? 'Open baar vervoer is kiezen', zegt vervoersdeskundige Marc Maartens. 'Forensen of bejaarden. Plat teland of Randstad. Haltes dichtbij huis of snelheid van vervoer. Kiezen.'

Je moet van die Zuidtangent houden, zegt de chauffeur. Over een betonnen baan zoeven. Nooit meer in de file, dat is waar. Lekker doorstomen. Maar ook met je verstand op nul en je blik op oneindig. Wel mooi hoor, ze hebben een cursus gevolgd om precies langs een betonnen randje te rijden.

Om 10.54 uur vertrekken we per Zuid tan gent van station Hoofddorp. Jolig meubilair, bushokjes kunnen kennelijk alleen nog scheef aangeleverd worden. Die Zuidtangent is inderdaad lekker vol. In het midden van de gelede bus kun je aan een soort barretje hangen. Eén man met een das, een gouden brilletje en een regenjas. Hij is de eerste in twee dagen die eruit ziet als de manager die hij inderdaad is. Zijn auto is kapot, vandaar de busreis. 'Leuk', vindt hij het om die Zuid tan gent eens te nemen. Nog leuker: hij heeft er als manager aan gewerkt. Nee, eerder had hij hem nooit genomen. Het lijkt erop dat die Limburgse chauffeur gelijk had: gestudeerde types die zelf nooit in de bus zitten, dokteren het openbaar vervoer uit.

We smokkelen weer even met de trein tussen Haarlem en Alkmaar. Tegenover station Alkmaar lunchroom De Petershoek. Op de radio fileberichten, een Westfriese schone met lichtblauw randje langs haar ogen bedient. Op het busstation kun je 's nachts met de niteliner naar Amsterdam of Heerhugo waard de provincie bestaat eigenlijk niet meer. We nemen bij wijze van slotakkoord de 350 Alkmaar-Leeuwarden. Vroeger was het een Interliner, nu is er een heel boekje over prijzen en welke maatschappij wat doet. Voor heen, zegt chauffeur Jelle Duursma met een klein zilveren kruisje in zijn oorlel, kon je bij het station een kaartje kopen in Amster dam en zo doorrijden naar Leeuwarden.

Maar de ns verdienden er te weinig aan, dus ook dat is over. Tegenwoordig heb je Con nexxion tot de Afsluitdijk, en aan de overkant Arriva. De provincies Friesland en Noord-Holland konden het over de tarieven niet eens worden. Tot Den Oever kun je je strippenkaart gebruiken, aan de overkant moet je een toeslag betalen. En op de Af sluit dijk is het weer anders.

Kieviten

Buiten wordt het landschap eindelijk ruim. Grutto's en kieviten langs de provinciale weg. Een mevrouw van eind vijftig bestelt een kaartje op de kop van de Afsluitdijk. Ze heeft Friese dreadlocks, een leesbrilletje en felrode lippenstift. Ze heet Antje van Beek en woont in Veenwoude, gaat winkelen in Alkmaar. Haar man heeft de auto, vandaar.

Nog een mevrouw stapt in, krijgt korting met haar kortingkaart. Mevrouw van Beek: 'Krijg ik geen korting?'

Chauffeur Duursma: 'Nee, want u heeft de kortingkaart na 27 mei gekocht.'

Mevrouw Van Beek: 'Waar slaat dat op?'

Dat weet de chauffeur ook niet. De wegen van het hogere ov-management zijn ondoorgrondelijk. Boven Dokkum, zegt de chauf feur, heb je alleen nog maar belbussen. De 130 Alkmaar-Den Oever: gehalveerd. Ze moeten 4 ton bezuinigen, en dan nog eens 5 in de jaren die komen. Waar chauffeur Duurs ma woont, in Garijp, loopt precies de concessiegrens.

Daar had je een mooie lijn, nu rijdt er niks meer. Niet vanwege bezuinigingen. Maar de twee busmaatschappijen konden niet tot een vergelijk komen en toen zijn ze er maar helemaal mee gestopt.

De Afsluitdijk wordt begeleid door palingfuiken en aalscholvers. 'De sluiswachter in Kornwerderzand wacht altijd op ons', zegt Duursma. Dat moet ook wel, er zit niet veel rek in ons schema. Er loopt een aanvraag om 100 te mogen rijden, nu mag hij niet harder dan 80.

In het gereformeerde Friese landschap draaien windmolens hun zwijgende rondjes. De chauffeur probeert een collega te piepen voor overstappers. Lukt opnieuw niet. We richten het roer op Bolsward, waar wordt gebaggerd aan stadgrachten, zegt een bord. We hebben nog drie man aan boord als we Woon centrum Wommels passeren. Scha pen met rode konten kijken niet op of om.

Het probleem met openbaar vervoer, zegt Herman Opmeer van Connexxion, is dat het gaat om massa-aanbod en individuele vraag. Dus je doet het eigenlijk nooit goed. 'Er zou eens een politieke discussie moeten komen', zegt Jurjen Helfrich van Con nexxion. 'Heeft iemand die op het platteland woont, recht op openbaar vervoer?'

'Weet je wat het gekke is', zegt hij erachteraan. 'Kijk nou eens naar de kaart van die concessies. Dit is precies de kaart van 1952. Op dat moment was Neder land in concessies verdeeld voor de busondernemingen van toen. Daar zijn ze toen mee opgehouden, vanwege de slechte aansluitingen en omdat het te kleinschalig was.'