Merendeel mensen die overleden na contact met politie gedroeg zich verward

Dit blijkt uit onderzoek van Bureau Beke, in opdracht van de politie en de rijksrecherche, dat donderdag wordt gepubliceerd. Daarin zijn alle vijftig fatale politie-incidenten uit 2016 tot en met 2020 bekeken, mits het rijksrechercheonderzoek was afgerond.

Doorgaans gaan de onderzoeken over de rechtmatigheid van politiegeweld in individuele zaken. Of agenten in deze vijftig gevallen correct handelden, is onbekend; de onderzoekers richtten zich alleen op de slachtoffers. Ze analyseerden geanonimiseerde rijksrecherche-dossiers en vroegen informatie op bij familierechercheurs, die het aanspreekpunt zijn voor nabestaanden.

In eenderde van de zaken stierven de slachtoffers door politiekogels omdat ze een gevaar zouden vormen voor zichzelf, een agent of hun omgeving. In de meeste andere gevallen gaat het om een combinatie van factoren – inclusief toepassing van geweld door de politie – zoals drugsgebruik en een potentieel fatale staat van extreme opwinding.

Weerslag op nabestaanden en agent

Het onderzoek is bedoeld om lessen te trekken voor de toekomst. ‘Soms loopt het helaas slecht af’, zegt Frank Paauw, politiechef Amsterdam en portefeuillehouder politiegeweld. ‘Dat is het ergst voor de nabestaanden, maar voor een diender is het ook vreselijk. Als die betrokken is bij het overlijden van een mens, zeker als het eigenlijk een patiënt is en geen zware crimineel, draagt hij dat de rest van zijn leven met zich mee.’

Volgens politiesocioloog Jaap Timmer, voorzitter van de begeleidingscommissie van het onderzoek, is het voor het eerst dat slachtoffers van fatale politie-incidenten ‘zo goed en grondig op een rij zijn gezet’, gedurende een lange periode. ‘De cijfers bevestigen een beeld dat al langer bestaat: het gaat vaak om verwarde personen, veelal uit een lagere sociaal-economische klasse, die kampen met psychische problemen en overmatig drugs- of alcoholgebruik.’

Van de vijftig slachtoffers zijn er drie overleden in een politiecel. ‘Dat is een stuk minder dan vroeger’, constateert Timmer, die verbonden is aan de Vrije Universiteit Amsterdam. ‘Hoe dat komt is moeilijk te zeggen, omdat zulk onderzoek zeldzaam is. Maar de arrestantenzorg is in ieder geval een stuk beter dan in de de laatste decennia van de vorige eeuw.’

Bij de politie wordt het stroomstootwapen gezien als een manier om het aantal fatale incidenten te verkleinen, maar de politiesocioloog zet vraagtekens daarbij. ‘Ik heb geen enkel onderzoek gezien dat dit aantoont. Zelf zie ik meer in betere samenwerking met de ggz en andere instanties, en het sneller en eerder inzetten van hulpverleners, om escalatie te voorkomen.’

Discriminatie en vooroordelen

Timmer denkt niet dat de oververtegenwoordiging van niet-westerse migranten het gevolg is van discriminatie of vooroordelen bij de politie. ‘Zoiets begint vrijwel altijd met een melding van een bezorgd familielid, of een buurtbewoner. Agenten gaan er niet op eigen initiatief naartoe. De slachtoffers wonen relatief vaak in armere buurten, waar meer bewoners een niet-westerse migratieachtergrond hebben.’

Ook Controle Alt Delete, een organisatie die zich inzet tegen buitenproportioneel politiegeweld en etnisch profileren, zat in de begeleidingscommissie. ‘Het is heel goed dat de politie aandacht vestigt op deze slachtoffers’, zegt projectleider Jair Schalkwijk. ‘Wij doen dat al langer, en constateren dat de afgelopen jaren, na alle fatale incidenten die wij kennen, geen agenten zijn aangemerkt als verdachte of voor de rechter zijn gebracht.’

De cijfers uit het rapport noemt hij zorgwekkend. ‘De onderzoekers keken niet naar de rechtmatigheid of professionaliteit van het politieoptreden bij deze fatale incidenten. Het biedt wat dat betreft geen aanknopingspunt voor het terugdringen van het aantal politiedoden, liefst naar nul. Denk bijvoorbeeld aan technieken om de situatie te de-escaleren. Vervolgonderzoek zou zich met name hierop moeten richten.’