Mentaliteiten

Vandaag: Tallinn Je hebt in Europa grofweg twee typen oude steden: die met een kathedraal, kasteel of paleis in het midden, en die met een raadhuis, een waag of een marktplein in het centrum. Soms is het paleis in de loop van de tijd een stadhuis geworden, soms het stadhuis een paleis, maar dat doet niets af aan het onderscheid. Het gaat erom welke macht zich historisch beschouwd als de voornaamste aandient, die van het zwaard en het kruis, of die van handel en overleg. In Amsterdam is het nog lastig uit te maken welke kerk de belangrijkste is, in Rome is het daarentegen zoeken naar het stadhuis.

Je hebt, anders gezegd, de wereld van de feodaliteit en die van de hanze – en misschien is het onderscheid daartussen, zo oud als het is, wel duurzamer dan alles wat politieke ideologieën teweeg brachten en verdragen kunnen veranderen. Gewoontes en mentaliteiten zijn hardnekkig.

In Tallinn raken die twee stadstypen aan elkaar: je hebt er de oude bovenstad, met de belangrijkstekerken en het kasteel, en een bijna even oude benedenstad, rond een marktplein waaraan een schitterend raadhuis staat. Boven zetelde de oude macht, die van de feodaliteit, beneden ontstond al in de veertiende eeuw een nieuwe cultuur, die van de burgerij en de handel. Het lijkt wel alsof die eeuwenoude confrontatie in baksteen het historische dilemma van deze streken samenvat: op de grens van oost en west, van Russische horigheid en Baltische vrijheid en zelfbestuur.

Het marktplein heeft in enkele jaren tijd een metamorfose ondergaan. De doodstille binnenstad werd een aaneenschakeling van vlonders waarop de horeca uitpakt. Werkstudenten in lichtelijk absurde kledij voeren er gerechten met overdreven poëtische namen aan en bovenal roemers sterke drank.

De stad heeft gekozen. Aan de landzijde van de oude binnenstad is sedert de val van het communisme een ring van nieuwe gebouwen ontstaan. Hoogbouw, allemaal, een bizarre uitstalling van waartoe de moderne westerse architectuur in staat is als het om het verticaal opeenstapelen van glasvezelplaten gaat. Kantoren, hotels, allemaal gebouwd met buitenlands kapitaal. Ze zien eruit als een inderhaast gebouwde nieuwe vestingwal om de bedreigingen uit het oosten op te vangen. Je kan immers niet weten.

De werkelijke afbakening is van culturele aard en loopt buiten de stad. Ergens tussen Tallinn in het westen en de feitelijke grens met Rusland in het oosten passeer je een culturele grens die er misschien een van mentaliteit is. De monumenten van het protestantisme verliezen terrein, de levende orthodoxie wint, een hang naar Scandinavië en de Anglo-Amerikaanse wereld maakt plaats voor Russische verwantschappen.