Mensenrechtenactivist Sergej Kovaljov ziet Russische president als bedreiging voor democratie 'Voor een stem op Jeltsin zou ik me schamen'

Van onze correspondent

Bert Lanting

MOSKOU

Twee jaar lang was Kovaljov Jeltsins rapporteur voor de mensenrechten, maar vorige maand brak hij met de president en legde hij zijn functie neer uit protest tegen diens 'ondemocratische' beleid. De voormalige dissident, die onder het Sovjet-bewind jarenlang gevangen heeft gezeten, is diep teleurgesteld in Jeltsin.

Kovaljov: 'In het begin streed hij voor de democratie, maar hij heeft nu voor een heel andere koers gekozen. Hij is geen democraat meer, maar een typische derzjavnik, iemand voor wie de staat boven alles gaat.'

Wat dat betreft ziet Kovaljov, die de parlementsfractie van de hervormingsgezinde partij 'Ruslands democratische keuze' leidt, nog maar 'nauwelijks' verschil tussen Jeltsin en zijn politieke tegenstanders: Zjoeganov en de ultra-nationalist Zjirinovski.

'Op economisch gebied doet Jeltsin nu ook heel tegenstrijdige uitspraken. Enerzijds verzekert hij dat de hervormingen zullen doorgaan, maar anderzijds doet hij allerlei lichtvaardige beloften om de levensstandaard op korte termijn te verhogen. Maar waar het geld vandaan moet komen, is onduidelijk', zegt Kovaljov.

'Er is maar één manier om die verkiezingsbeloften in te lossen en dat is de valutareserves van de Centrale Bank aan te spreken. Maar wat dan? Waarschijnlijk geld bijdrukken. Het papier is er, de inkt en de drukpersen ook.'

Kovaljov ergert zich eraan dat het Westen nog steeds hoopt dat Jeltsin de verkiezingen wint. 'Typische westerse domheid. Om de een of andere reden heeft het Westen weer alle hoop gevestigd op één man. Eerst was het Gorbatsjov en nu is het Jeltsin. Heel kortzichtig, want ik ben ervan overtuigd dat Jeltsin geen kans heeft om herkozen te worden. Hij gaat verliezen van Zjoeganov. Ik denk dat een andere democratische kandidaat meer kans zou hebben.'

Het Westen onderschat volgens Kovaljov de gedaantewisseling die Jeltsin ondergaan heeft. 'Jeltsin heeft zich van de democratie afgewend. Dat hebben de gebeurtenissen van de afgelopen twee jaar duidelijk aangetoond. De autoriteiten schamen zich er niet voor de bevolking openlijk voor te liegen. Kijk maar naar Pervomajskoje. En hoe kun je de regering-Jeltsin als een waarborg voor de democratie beschouwen na de verkiezingen in Tsjetsjenië, waarvan iedereen weet dat die totaal vervalst zijn?'

De oorlog in Tsjetsjenië heeft volgens Kovaljov laten zien dat er bij de autoriteiten een 'volledig gebrek aan eerbied voor het menselijk leven heerst. Dat er twintigduizend of misschien wel veertigduizend burgers zijn omgekomen, lijkt niemand wat te kunnen schelen. De autoriteiten weten niet eens hoeveel slachtoffers er gevallen zijn.'

Het conflict in Tsjetsjenië zal in de verkiezingscampagne als een molensteen om Jeltsins nek hangen, voorspelt Kovaljov. 'De meeste burgers willen dat er een einde aan het conflict komt, hoe dan ook. Als de Tsjetsjenen zo graag onafhankelijkheid willen, laat ze dan gaan, vindt men. Maar dan moeten ook alle Tsjetsjenen uit Moskou opkrassen', zo beschrijft hij de stemming. 'Onze democratie is soms nog wat primitief', voegt hij er verontschuldigend aan toe.

Jeltsin beseft ook dat de oorlog in Tsjetsjenië hem wel eens het presidentschap kan kosten en probeert nu een uitweg te vinden uit het conflict. Maar Kovaljov verwacht weinig van het aangekondigde 'vredesinitiatief' van Jeltsin. 'Jeltsin wil dat de oorlog ophoudt en tegelijkertijd dat de federale autoriteiten hun zin krijgen. Die twee zaken gaan niet samen. Er valt alleen te onderhandelen, als Moskou bereid is om over de status van Tsjetsjenië te praten.'

In de twee jaar dat Kovaljov voorzitter van de presidentiële commissie voor de mensenrechten was, is hij maar twee keer door Jeltsin ontvangen. De laatste keer was in januari vorig jaar, toen Kovaljov Jeltsin probeerde over te halen de oorlog in Tsjetsjenië te staken. 'Dat gesprek kwam neer op een lange, opgewonden monoloog van mij. Jeltsin zelf zei vrijwel geen woord. Aan het eind van het gesprek bromde hij alleen dat het ''te vroeg'' was om de strijd te staken.'

Gaandeweg kreeg Kovaljov de indruk dat zijn activiteiten door Jeltsin steeds minder op prijs werden gesteld. 'De president heeft geen enkel advies van onze commissie opgevolgd.' Het Kremlin wilde de rapporten van de commissie aanvankelijk zelfs niet publiceren, maar ging na protesten van de liberale pers toch door de knieën.

De commissie werd ook op andere manieren tegengewerkt: het aantal medewerkers werd steeds verder verkleind. Of dat op last van Jeltsin zelf gebeurde, durft Kovaljov niet te zeggen. 'Maar daarvoor is ook geen presidentieel decreet nodig. Sovjet-ambtenaren hebben daar een speciaal zintuig voor: die voelen heel goed aan uit welke hoek de wind waait.'

Beschouwt hij zichzelf weer als een dissident, net als in de Sovjet-tijd? Kovaljov lacht. 'Zolang je als dissident in het parlement kan zitten, is het nog niet zo heel erg met Rusland. Maar de sfeer is wel sterk veranderd. Van Jeltsins vroegere koers zijn alleen maar woorden overgebleven. In feite zijn we de weg terug ingeslagen. En het vreselijke is dat de communisten dat niet gedaan hebben, maar dit bewind, Jeltsin zelf.'

Is het Russische experiment met de democratie dan voorbij? Kovaljov: 'Nee, dat geloof ik niet. Ik ben ervan overtuigd dat dit niet meer dan een tijdelijke tegenslag is. Zelfs in het ergste geval - als Zjoeganov tot president gekozen wordt - zal het niet langer dan een jaar of drie duren voordat dat regime instort. Het kan op een vreselijke catastrofe uitlopen, op totale chaos en zelfs burgeroorlog, maar ik ben ervan overtuigd dat de communisten het maar een paar jaar zullen uithouden, niet meer. Dan kunnen we weer verder gaan met de opbouw van de democratie.'

De democraten zijn volgens hem ook bij de komende presidentsverkiezingen beslist niet kansloos. 'Het zal moeilijk worden, maar er is een kans.' Voorwaarde is wel dat de democratische partijen het eens worden over één gezamenlijke kandidaat. Waarschijnlijk zal dat de hervormingsgezinde econoom Javlinski worden, voorspelt Kovaljov. 'Als we het niet eens worden, komt Zjoeganov aan de macht.'