Menno Snel, staatssecretaris van Financiën: ‘We geven makkelijk geld en pakken het makkelijk af’

Kunt u met Donners advies een punt zetten achter deze affaire?

‘Donner heeft mij enorm geholpen door heel helder op te schrijven wat er in deze zaak misging. En dat was niet alleen het overschrijden van bezwaartermijnen, dat gebeurt wel vaker. Dat is ook ernstig, maar in deze zaak zijn grotere fouten gemaakt.’

Welke fouten zijn dat?

‘De institutionele vooringenomenheid. Als een politieagent in Oost-Europa je vroeger aanhield in de auto, vond hij altijd wel iets. Dus kreeg je een boete. Op de afdeling Toeslagen van de Belastingdienst gold een beetje hetzelfde: als ouders eenmaal onder fraudeverdenking stonden, hadden ze geen schijn van kans. De houding bij Toeslagen was: ‘als u gelieerd bent aan een verdacht gastouderbureau, zult u zelf ook wel frauderen’. Ouders wier toeslagen werden beëindigd konden in bezwaar en beroep gaan, maar de ambtenaren vonden altijd wel een reden om het af te wijzen. Omdat ergens een handtekening ontbreekt, of de contractdatum niet klopt… Ouders werden bij voorbaat tot fraudeur bestempeld.’

Hoe wilt u voorkomen dat de dienst in dezelfde fouten vervalt?

‘Die tunnelvisie is het gevolg van een gebrek aan checks and balances bij de dienst Toeslagen. In een organisatie moet je ook mensen hebben die ‘tegendenken’. Het is begrijpelijk dat een fraudeteam vooral gericht is op het ontdekken van fraude. Maar daarom moet er ook iemand zijn die zegt: ‘gaan de goeden op deze manier niet te veel onder de kwaden lijden?’ De managers van de dienst onderkenden dat bij die harde aanpak de goeden onder de kwaden zouden lijden: van elke honderd keer dat ze een toeslag stopzetten zou dat twintig keer onterecht zijn. Ik vind dat ze daar niet in hadden moeten berusten. Bij de dienst dachten ze toen nog: de benadeelden kunnen in bezwaar en beroep gaan en krijgen dan alsnog gelijk. Donner heeft laten zien dat dit niet zo was.’

Wie is er nu verantwoordelijk?

‘Dat heeft de Tweede Kamer ook vaak gevraagd: wie heeft nou de instructies gegeven? Toen zei ik: het is erger dan dat. Het waren niet twee of drie bad guys, dit is een ambtelijke systeemfout. Het massaal uitbetalen van grote bedragen zonder controle vooraf is een systeem waar ik überhaupt sterke twijfels over heb. Bij kinderopvangtoeslagen praat je al gauw over tienduizenden euro’s per jaar. We geven mensen heel makkelijk geld en pakken dat vervolgens heel makkelijk af. Als je dezelfde strenge aanpak toepast op grote bedrijven of zwartspaarders, dan vinden we dat maatschappelijk acceptabel. Bij die groepen is een stevige aanpak gerechtvaardigd. Maar dat is echt wat anders dan fraudebestrijding onder kwetsbare groepen.’

Hoe herstelt u die fout?

‘Ik vraag me al een tijdje af of de dienst Toeslagen niet een andere inbedding behoeft dan bij de Belastingdienst. Lang werd in Den Haag gedacht dat het binnen de Belastingdienst niet zoveel uitmaakt of je een belasting int of een toeslag uitbetaalt. Beide zijn grote geautomatiseerde processen met veel nadruk op efficiëntie die weinig ruimte bieden voor maatwerk. En bij Toeslagen is meer maatwerk wel wenselijk. Dat vind ik niet alleen; dat heeft ook de Raad van State onlangs uitgesproken. De vraag is of dat maatwerk wel past in de grote machinerie van de Belastingdienst. Bij Toeslagen gaat het immers om kwetsbare groepen en niet om massale hoeveelheden vooringevulde aangiften. Ik besef dat er de laatste jaren al heel veel veranderingen op de Belastingdienst afkomen en dat het ook zijn nadelen heeft om nu weer een meeslepende reorganisatie aan te kondigen. Dat doe ik dan ook niet. Toch lijkt het mij verstandig te onderzoeken of we de Belastingdienst moeten opknippen. Misschien kunnen we van de afdeling Toeslagen en de Douane beter aparte organisaties maken, ook om redenen van complexiteitsreductie, voldoende managementaandacht en het werken aan cultuurverandering.’

Maatwerk kost meer mankracht, dus meer geld.

‘Dat geld moet er komen. Ook op de inhoudelijke beoordeling van toeslagaanvragen moeten er meer checks and balances komen. De afdeling Toeslagen is nu zo georganiseerd dat de ambtenaren die aanvragen en bezwaren afhandelen, te veel bezig zijn controlelijsten af te vinken. Als ze vragen hebben over een bepaalde aanvraag kunnen ze nergens terecht. Daarom heb ik besloten dat er ook bij Toeslagen specialistenteams of vakgroepen komen die de ambtenaren kunnen helpen. Er is bij Toeslagen ook geen inspecteur met de bevoegdheid om zelf toeslagen aan te passen. Ik denk dat het goed zou zijn om iemand of meer personen een discretionaire bevoegdheid te geven om in schrijnende gevallen toeslagen alsnog toe te kennen.’

Donner beschrijft dat deze aanpak een wens was van de Kamer.

‘Opmerkelijk is, en dat komt ook in het Donner-rapport naar voren, dat binnen de Belastingdienst al in 2012 vraagtekens werden gezet bij de ‘alles of niets’-aanpak die inhoudt dat toeslaggerechtigden bij het geringste foutje hun hele toeslag moeten terugbetalen. Men vroeg zich af of er niet meer maatwerk mogelijk moest zijn, bijvoorbeeld het gedeeltelijk terugbetalen. Dus de mogelijkheid voor maatwerk die we naar aanleiding van deze kinderopvangtoeslagaffaire hebben gecreëerd, is zeven jaar geleden al op ambtelijk niveau met het ministerie van Sociale Zaken besproken. Maar net op het moment dat men op het ministerie hier serieus werk van wilde maken, kwamen er twee miljoenenfraudes bij gastouderbureaus in de publiciteit. Toen verschoof meteen de aandacht van klantvriendelijkheid en maatwerk naar: ‘O god, we moeten fraude harder aanpakken’. Op een ander moment overwoog mijn voorganger Frans Weekers een verzachting in te voeren, toen de Raad van State met een vonnis kwam dat de harde uitvoeringspraktijk ondersteunde. Helaas werden die signalen niet rijp genoeg bevonden. Dat had ons nu heel veel ellende gescheeld.’

Weekers moest aftreden vanwege geblunder met kinderopvangtoeslagen en uw directe voorganger Eric Wiebes wankelde ook van crisis naar crisis. Heeft u zich al neergelegd bij uw gebrek aan carrièreperspectief?

‘Wiebes had een vooruitziende blik. Niet elke werkdag van mij is leuk, maar elke werkdag is wel belangrijk. Ik voel nog steeds dat ik de Belastingdienst verder kan helpen. Dus ik heb nog ambities genoeg.’

Hoeveel kabinetten denkt u nog nodig te hebben om dit allemaal op de rails te krijgen?

‘Ik hoop de 302 gedupeerde ouders wier casussen de commissie-Donner nu heeft bekeken nog dit jaar hun compensatie uit te betalen. Om ervoor te zorgen dat alles bij de Belastingdienst op rolletjes loopt, daar is nog wel een aantal jaar voor nodig.’