'Meer specialisatie, dat is al eeuwen bezig'

Alles om de patiënt tevreden te stellen, was het motto van artsen in de 18de eeuw. Want vooral de rijke en machtige patiënten konden een artsencarrière maken of breken. Een content edelman, politicus of koopman prees zijn dokter aan bij vrienden en kennissen en hielp hem zo vooruit in de wereld. Aan het ziekbed namen artsen dan ook ruim de tijd voor de verhalen van patiënten uit hogere klassen.

De Franse Revolutie bracht een nieuwe aanpak, vertelt wetenschapshistoricus John Pickstone (Universiteit van Manchester). Donderdag hield hij de vijfde Descartes-Huygens lezing, georganiseerd door het Descartes Centre van de Universiteit Utrecht en onderzoeksinstituut Huygens ING in Den Haag. 'In Parijs werden rond 1800 grote opleidingsziekenhuizen opgericht, met veel patiënten uit de lagere klassen. Dokters konden daar veel meer hun eigen gang gaan. Ze waren minder afhankelijk van het oordeel van individuele zieken. De nieuwe ziekenhuizen waren een soort laboratoria, waar artsen symptomen systematisch onderzochten en noteerden.' Als een patiënt de pech had te overlijden, sneden ze die open om de symptomen te relateren aan anatomische afwijkingen.

'Deze artsen waren vooral geïnteresseerd in de weefsels waaruit een mens was opgebouwd', zegt Pickstone. 'De patiënt als persoon raakte op de achtergrond.'

Die nieuwe benadering, de focus op bouwstenen, was typisch voor wat Pickstone de 'Tweede Wetenschappelijke Revolutie' noemt: de decennia rond 1800, waarin veel wetenschappen hun huidige vorm kregen. Artsen onderzochten niet langer hele patiënten maar naar hun weefsels; biologen verschoven hun aandacht van planten en dieren naar cellen; en scheikundigen concentreerden zich niet langer op stoffen maar op elementen. Het is nog altijd een belangrijk kenmerk van wetenschap: complexe onderwerpen analyseren tot hun basale bouwstenen, om die nader te onderzoeken.

Aan de tweede wetenschappelijke revolutie ging logischerwijs een eerste vooraf, vanaf de 17de eeuw. Het was de tijd van grote geesten als René Descartes en Galileo Galilei, die eeuwenoude waarheden van klassieke filosofen ter discussie stelden en grote sprongen vooruit maakten, vooral in de mechanica en de astronomie. 'Een kenmerk van de 'Eerste Wetenschappelijke Revolutie' was de wiskundige benadering van de wereld', zegt Pickstone. Isaac Newton bijvoorbeeld (1642-1727) vatte bewegingen in het hele zonnestelsel in wiskundige wetten. Zijn werk wordt daarom vaak genoemd als het hoogtepunt van de eerste wetenschappelijke revolutie.

Een ander kenmerk van die eerste wetenschappelijke revolutie was een voorliefde voor verzamelen en categoriseren. Liefhebbers legden grote collecties aan van onder meer planten, dieren en mineralen, die ze indeelden op basis van uiterlijke kenmerken, vooral in de 18de eeuw. De Zweed Carolus Linnaeus (1707-1778) was een typisch voorbeeld: hij ontwierp systemen van klassen, orden, geslachten en soorten waarmee liefhebbers de veelheid van levende wezens en mineralen te lijf konden.

Stoommachine

Maar de 18de eeuw was ook de tijd van de vroege Industriële Revolutie. Driehonderd jaar geleden, in 1712, installeerde Thomas Newcomen de eerste stoommachine en dat leidde tot een hausse aan nieuw onderzoek. 'De wetenschap heeft veel te danken aan dat apparaat', zegt Pickstone. De werking van (stoom)machines intrigeerde tal van vernuftelingen en ze onderzochten hun apparaten op een analytische manier: door ze uit elkaar te halen en de werking van alle onderdelen nader te bestuderen. In de 19de eeuw ontstonden zelfs scholen die onderwijs gaven in deze benadering. 'De Parijse Ecole Polytechnique stond er bekend om', zegt Pickstone. Daar leerde een elite van ingenieurs machines te analyseren om vervolgens nieuwe te kunnen bouwen. En daar dachten ze op een vergelijkbare manier na over de natuurkunde achter de machines: over warmte, vermogen en energie.

Een invloedrijk voorbeeld kwam uit de nieuwe discipline van de scheikunde. Sinds de Fransman Antoine Lavoisier (1743-1794) het element zuurstof ontdekte en een lijst opstelde van elementen als fosfor, kwik en stikstof, analyseren scheikundigen hun stoffen op het niveau van elementen (oftewel, hedendaagser: atomen en moleculen).

Uiteenlopende wetenschappen, van mineralogie tot meteorologie en economie, namen het principe over. 'Typisch voor de tijd was het schedelmeten', zegt Pickstone. 'Wetenschappers analyseerden de elementen van de schedel en van het karakter van een individu', zegt Pickstone. 'In de 19de eeuw een serieuze vorm van onderzoek.

Schedelmeten heeft afgedaan maar de meeste wetenschappen uit die tijd bestaan nog. De huidige indeling in disciplines gaat duidelijk terug op de tweede wetenschappelijke revolutie. 'De indeling werd bepaald door de bouwstenen waarmee een wetenschap zich bezighield', vertelt Pickstone. 'Zaken die je kon begrijpen aan de hand van scheikundige elementen, vielen onder de scheikunde. Cellen werden het terrein van biologen, aardlagen van geologen, enzovoort.'

Dat betekende het einde van de algemeen ontwikkelde wetenschapper voor wie alle kennis open lag. De moderne wetenschapper is een specialist, en is dat in de afgelopen twee eeuwen steeds meer geworden.

Cv:

Wetenschapshistoricus John Pickstone (Burnley, 1944) is Wellcome Research Professor aan Manchester University. Hij publiceert over de geschiedenis van wetenschap, geneeskunde en technologie na 1700 en over hedendaagse medische geschiedenis.

1969 Master geschiedenis en filosofie van de wetenschap (Univ. Coll., London)

1974 Proefschrift over fysiologie in 19de-eeuws Frankrijk (Chelsea College, Londen)

2000 Ways of Knowing - A New History of Science, Technology and Medicine.

2008, met Emma L. Jones: The Quest for Public Health in Manchester.

2009 met Peter Bowler (red.): The modern biological and earth sciences. (Cambridge History of Science, Vol. 6.)

undefined