‘Marokko zet de kraan telkens open als het iets wil bereiken op het dossier van de Sahara’

‘Dit moet fake news zijn’, denkt Ebbaba Hameida (30) op haar hotelkamer in Odesa. Het is een maand na het begin van de Russische invasie in Oekraïne; de Spaanse publieke omroep RTVE heeft de journalist naar de havenstad aan de Zwarte Zee gestuurd om verslag te doen. Als ze in haar hotel een reportage voorbereidt over de gevolgen van de Russische bezetting, krijgt Hameida een verontrustend appje van een collega. Er is groot nieuws over een ándere bezetting. Die van Hameida’s eigen grond: de Westelijke Sahara.

‘Ik kon niet geloven wat ik las’, zegt Hameida tien maanden later. ‘Maar toen werd ik opeens van alle kanten gebeld, en besefte ik: dit is echt waar.’

Sinds 1975 wordt de Westelijke Sahara, een woestijngebied in het noordwesten van Afrika en de historische grond van de circa half miljoen Saharanen, grotendeels bezet door noorderbuur Marokko. De Verenigde Naties hebben de Marokkaanse inname nooit erkend en sturen al een halve eeuw aan op een referendum over het lot van de Westelijke Sahara. Dat gold ook voor Spanje, dat als voormalig kolonisator van het gebied een gidsland op het dossier is. Inderdaad, gold: tot 18 maart 2022, de dag waarop Hameida in Odesa haar appje ontvangt.

In het bericht staat dat Spanje zich heeft neergelegd bij de Marokkaanse heerschappij over het gebied waaruit haar familie is verjaagd. Het voorstel van Marokko voor de Westelijke Sahara – relatieve autonomie met een eigen parlement en regering, maar bínnen de grenzen van de Marokkaanse staat –, is ‘de meest serieuze, realistische en geloofwaardige basis’ voor een oplossing, schrijft de Spaanse premier Pedro Sánchez.

Net als Nederland ruziet Sánchez al langer met Marokko over de komst en terugname van migranten. De premier staat onder grote politieke druk om het migratieprobleem op te lossen. De Westelijke Sahara is zijn offer. Ook de Nederlandse regering schuift na de draai van Sánchez op in de richting van Rabat. Minister Hoekstra van Buitenlandse Zaken heeft zich er duidelijk door laten inspireren als hij het Marokkaanse plan in mei ‘een serieuze en geloofwaardige bijdrage aan het door de VN geleide proces’ noemt. In de maanden die volgen neemt Marokko voor het eerst in jaren weer ‘druppelsgewijs’ asielzoekers terug.

Een grote schok

‘Het kwam als een schok’, zegt Hameida. Bij het begin van de invasie in Oekraïne had ze de grote woorden van de westerse landen gehoord. Over hoe ze deze schandalige schending van het internationaal recht nooit zouden accepteren, en de slachtoffers van de illegale bezetting nimmer aan hun lot zou overlaten. Ook van Spanje en Nederland.

Maar op hetzelfde moment zag ze hoe ‘een andere bezetting juist werd gelegitimeerd’. En kreeg ze het in haar hotelkamer in Odesa te kwaad. ‘Het leek me zo ontzettend hypocriet.’

Hameida veegde haar tranen weg, raapte zichzelf bij elkaar en ging door met haar werk. Het was niet de eerste teleurstelling die ze te verwerken kreeg over het vergeten lot van de Westelijke Sahara, een gebied dat ze nooit met eigen ogen heeft kunnen zien. Háár wieg stond in Algerije, het land waar vele tienduizenden Saharanen heen vluchtten vanaf het begin van de Marokkaanse invasie in 1975.

Bijna een halve eeuw later wonen 175 duizend van hen nog steeds in vluchtelingenkampen in de snikhete woestijn van Algerije. Ebbaba Hameida Hafed werd in een van die kampen geboren als vierde van zes kinderen, op 15 november 1992. Dat is althans wat in haar paspoort staat, en wat Hameida ook lang dacht. Tot haar oma enkele jaren geleden liet vallen dat ze ‘in het jaar van de overstromingen’ was geboren. Dat was 1991, niet 1992. ‘Zo tellen Saharanen de jaren, en ik geloof haar. Oma’s zijn wijze vrouwen.’

Ze is net terug van een bezoek aan haar oma, ouders en de rest van haar ‘megagrote’ familie in de kampen, vertelt Hameida in de kantine van het RTVE-kantoor in Madrid. Sinds vijf jaar loopt ze door de verouderde gangen van dit gebouw, Spartaanser dan je zou verwachten voor de voornaamste nieuwsorganisatie van het land.

In die periode won ze meerdere prijzen voor haar journalistieke werk. Tegelijkertijd is ze uitgegroeid tot een prominente stem in het publieke debat over de Westelijke Sahara. Dat debat wordt in Spanje – dat het woestijngebied tussen 1884 en 1975 als kolonie bestuurde en vervolgens zonder verzet aan Marokko liet – meer en feller gevoerd dan elders in Europa.

Hameida schrijft columns, geeft interviews en spreekt op conferenties, maar richt zich in haar werk voor RTVE liever op andere internationale conflicten. ‘Het is beter als de feitelijke verslaggeving wordt gedaan door iemand die niet persoonlijk betrokken is.’

Hameida, klein maar optisch een kop groter door haar imposante bos bruine krullen, doet haar verhaal in een hoekje van de kantine. Rond 14 uur is het er rumoerig als in een kroeg, zoals alleen een Spaanse kantine kan zijn. Om de opname te redden – ze blijft tenslotte journalist – trekt ze de telefoon die als recorder dient tijdens het interview naar zich toe.

U bent altijd verdrietig na een bezoek aan uw familie, vertelde u toen u ging zitten.

‘Het is het gevoel dat me bekruipt als het vliegtuig opstijgt. ‘En nu laat ik ze hier weer achter.’ Er zijn dingen waar een mens niet aan kan wennen.’

Is dat ook schuld?

‘Ja, al heb ik daar in therapie aan gewerkt. Als ik vroeger terugkwam uit de kampen, stond ik het mezelf niet toe ergens een kop koffie te halen of iets lekkers te eten.’

Als jong meisje ontwikkelt Hameida glutenintolerantie. Ze raakt ernstig ondervoed. Om haar leven te redden, regelt een vrijwilligersorganisatie die in de kampen actief is dat ze kan aansterken bij een pleeggezin in Italië. Als haar ouders Hameida na vijf jaar terughalen, moet ze opnieuw Hassaniya, het Arabische dialect van de Saharanen, leren spreken.

Na een tweede periode in Italië belandt ze op haar zestiende in Spanje, waar ze in het rurale westen intrekt bij nog een pleeggezin. Later verhuist ze naar Madrid, waar ze dankzij een studiebeurs kan studeren. Hoewel haar vader liever ziet dat ze geneeskunde studeert om in de kampen te kunnen helpen, kiest ze voor de journalistiek.

‘Ik realiseerde me dat de Westelijke Sahara, meer dan aan nóg een arts, behoefte had aan een journalist die over de situatie kon vertellen’, zegt ze. ‘Het is aan de journalistiek om dit soort conflicten van de vergetelheid te redden.’

Beschrijf de vluchtelingenkampen eens.

‘Ik zeg vaak dat ze in de woestijn van de woestijn liggen. Een onherbergzame plek, waarvan de Algerijnse experts – zo herinneren de oudste Saharanen het zich althans – in het begin zeiden dat er geen leven mogelijk was. Zelfs diep onder de grond is er geen water te vinden. De Saharanen kwamen op die plek aan met het idee dat het tijdelijk was en bouwden zo ook hun kampen, met huizen van leem en haima’s (Saharaanse bedoeïenententen, DM). Er werd niets gebouwd om aan de kinderen na te laten, en ook geen fabrieken om in te werken.

‘Inmiddels zijn er meer dan veertig jaar verstreken en is de situatie nog niet opgelost. Wat je nu ziet, is dat er huizen van cement worden gebouwd. Net als dat er nu wegen zijn in praktisch alle kampen. En in het mijne is dit jaar de elektriciteit aangesloten.’

Is dat impliciet een erkenning dat de vluchtelingen er voorlopig zullen blijven?

‘Dat is het tegenstrijdige. Aan de ene kant wil je dat je familie een waardig leven leidt. Dat jouw mensen niet in erbarmelijke omstandigheden leven, ook al zijn het vluchtelingen. Maar het laat ook zien dat deze tijdelijke plek niet meer zo tijdelijk is. Dat het erop lijkt dat dit het leven is, en dat dat zo blijft.’

‘Ik maak me vooral zorgen over de jongeren. De nieuwe generaties, die er niet voor hebben gekozen om in ballingschap te leven of vluchteling te zijn. Voor hen is er in de kampen geen enkel toekomstperspectief.’

Begrijpt u het verschil tussen de Europese reacties op de bezetting van de Westelijke Sahara en die van Oekraïne?

‘Je moet het wel begrijpen, anders maak je er van wanhoop meteen een einde aan. De Sahara interesseert simpelweg niemand. De houding is: ‘dat was een verantwoordelijkheid van Spanje, het was 47 jaar geleden, en we gaan door.’ Zolang je er geen last van hebt, is er niets aan de hand. Maar in de Sahara is het nog steeds oorlog (sinds 2020 vinden er weer gevechten plaats tussen het Marokkaanse leger en dat van de Saharaanse rebellengroep Polisario, DM), en daar praat niemand over.’

Waarom interesseert Oekraïne het Westen meer dan de Westelijke Sahara?

‘Men vindt de oorlog in Oekraïne belangrijk omdat het een Europees land is, en omdat we de gevolgen ervan meemaken. De inflatie, het tekort aan graan. En de zorgen om onze eigen veiligheid. Van de andere conflicten in de wereld merken we niets. De bezetting van de Sahara: wat merk je daarvan?’

Landen als Spanje en Nederland prediken het belang van internationaal recht en mensenrechten, zeker na de invasie in Oekraïne. Maakt dat hun besluit pijnlijker?

‘Natuurlijk. Het spoort niet met elkaar. Op de universiteit, in boeken, overal lees en hoor je dat je in een samenleving leeft die een groot beroep doet op het recht, toch? Er zijn wetboeken en procedures voor alles, vertellen ze je.

‘Met de tijd leer je dat de werkelijkheid niet is wat er op papier staat. De werkelijkheid, dat is iets anders. En natuurlijk maakt je dat boos. Het is hypocriet.’

Nadat Nederland zijn steun uitsprak voor het Marokkaanse autonomieplan, kon het weer uitgeprocedeerde asielzoekers op het vliegtuig naar Marokko zetten. En na de draai van Sánchez viel de toestroom van migranten naar Spanje ver terug. Het lijkt erop dat de Westelijke Sahara…

‘…wisselgeld is, ja. Ik denk dat Spanje en Europa heel goed moet nadenken over zulke relaties. Want dit gaat niet alleen over de Sahara. Dit gaat over hoe je immigratie wilt afremmen. Is dat door de verantwoordelijkheid van je af te schuiven en te delegeren aan landen die de mensenrechten niet respecteren?

‘Marokko weet dat de Europese landen zich er gemakkelijk vanaf willen maken en niets om de rechten van migranten geven. En dus zet het de kraan telkens open als het iets wil bereiken op het dossier van de Sahara. Het is een constante chantage.’

Marokko zet zijn migranten niet alleen als drukmiddel in voor de Westelijke Sahara. Ook voor andere politieke doelen volgt het land deze strategie. Zo nam het jarenlang geen asielzoekers uit Nederland terug na voorzichtige kritiek van minister Blok van Buitenlandse Zaken in 2018, die de celstraffen na de protesten in de opstandige Rif ‘aan de hoge kant’ noemde. In 2021 moest zijn opvolger Hoekstra in een (lang geheim) actieplan beloven zich voortaan ‘niet te mengen in binnenlandse aangelegenheden’.

Vorige week donderdag nam het Europees Parlement een resolutie aan die niet alleen de celstraffen voor de Rif-leiders en kritische journalisten veroordeelt, maar ook de EU oproept ‘haar macht te benutten’ in de relatie met Marokko om er de mensenrechtensituatie te verbeteren. Ook in de onderhandelingen over migratie zou de EU als één blok moeten optrekken om zo meer eisen te kunnen stellen – en minder pijnlijke concessies te hoeven doen –, stelt PvdA-Europarlementariër Thijs Reuten, één van de initiatiefnemers.

De Westelijke Sahara is zes keer zo groot als Nederland. Er zijn maar een half miljoen Saharanen. Er zijn geopolitieke analisten die stellen dat dat te weinig is voor een onafhankelijk land in een regio vol conflicten.

‘Zo kun je geen bezetting goedpraten. Het klopt dat dat één van de argumenten is, maar op deze manier helpen we het internationaal recht om zeep, en de hele basis onder de Verenigde Naties. Ik weet al dat we daar alleen een beroep op doen als we er belang bij hebben. Maar als we deze weg inslaan, zal er morgen weer een ander volk zijn waarvan we de rechten niet verdedigen alleen omdat ze met weinig zijn.’

Familieleden van uw vader zijn blijven wonen in Al Ajoen, de hoofdstad van de Westelijke Sahara en door Marokko bezet gebied. Wat merken zij daarvan?

‘De Saharanen daar mogen hun eigen taal niet spreken. Er is geen vrije journalistiek. Je mag niet zeggen dat je Saharaans bent. Je mag geen Saharaanse radio luisteren. Met meer dan een handjevol mensen bij elkaar zijn, is verboden. En je mag geen ook haima opzetten, want die is in het verleden bij demonstraties gebruikt, en wordt gezien als een politiek symbool.

‘De Saharanen zijn er vreemdelingen in eigen land. Als je je er inschrijft bij de burgerlijke stand, geven ze je een nieuwe, Marokkaanse achternaam.’

Hoe denken de Saharanen over hun toekomst en die van hun land?

‘Met de jaren is het wonen in de kampen ook een soort zelfbeschikking geworden voor het Saharaanse volk. Ze wonen dan wel niet in hun eigen land, maar kiezen er wél zelf voor om niet onder Marokkaans gezag te leven. Daarom heerst er in de kampen een ijzeren mentaliteit wat betreft het niet opgeven van de rechten en eisen van de Saharanen. (...) Praat met ze, ook met de Saharanen die in bezet gebied leven, en je zult horen dat ze niet zullen toestaan dat Marokko hen inlijft.

‘Regeringen in landen als Nederland en Spanje kunnen zeggen wat ze willen. Maar je kunt de wil van het Saharaanse volk niet negeren.’