Mark Rutte blijft de ultieme overlevingskunstenaar op het Binnenhof

Heel spannend wilden de verkiezingen nooit echt worden. Al een jaar torende de VVD in de peilingen boven iedereen uit. De partij koos de afgelopen weken voor een defensieve strategie: weinig risico nemen, vooral geen fouten maken, de voorsprong zo veel mogelijk consolideren. Dat is gelukt: volgens de exitpoll kan de VVD op 36 zetels rekenen, drie meer dan in 2017.

Mark Rutte voerde het plan met zijn gebruikelijke discipline uit. Hij kwam niet met vergezichten, benadrukte vaak de overeenkomsten met andere partijen en zocht alleen de confrontatie met Geert Wilders, vooral om zichzelf neer te zetten als stabiele leider die het ‘verkeerd soort populisme’ buiten de deur houdt.

Geen experimenten

De VVD was ervan overtuigd dat de terughoudende campagne inspeelde op het sentiment in de samenleving: geen experimenten. Veelzeggend was dat in liberale kringen werd gegniffeld om de verkiezingsslogan van het CDA: Nu doorpakken. Kiezers zouden na alle ellende van het coronatijdperk vooral naar rust snakken. ‘Als ze iets niet willen, is het doorpakken.’

Toch heeft de VVD een prijs betaald. Door het inhoudelijke debat uit de weg te gaan, kwam er meer ruimte en enthousiasme voor kleine partijen met duidelijke standpunten, zoals Volt en Ja21. De versplintering van de Tweede Kamer zet door, wat de bestuurbaarheid van het land niet makkelijker maakt.

Bovenal speelde Rutte met zijn weinig inspirerende boodschap ook Sigrid Kaag in de kaart. De debuterende D66-leider schilderde de demissionaire premier af als een manager die vooral de publieke opinie volgt in plaats van mensen probeert te overtuigen. Rutte had zijn populariteit kunnen aangrijpen om de kiezers voor te bereiden op lastige beslissingen op het gebied van klimaatbeleid en de stikstofaanpak. Door dat niet te doen, won het verwijt dat Rutte zelden voor de troepen uitloopt aan kracht.

D66 gedoodverfde partner

De campagne was misschien niet spraakmakend, maar het resultaat staat. De partij mag donderdag opnieuw het initiatief nemen bij de vorming van een nieuw kabinet. Dat Rutte opnieuw premier wordt, staat zo goed als vast. De grote winnaar, D66, is de gedoodverfde partner. Daarna komt het CDA als het aan de VVD ligt. De achterbannen van beide partijen staan daar ook voor open: bijna de helft van de D66-aanhang ziet de VVD als favoriete coalitiepartner en bij het CDA is dat zelfs een ruime meerderheid, blijkt uit onderzoek van I&O Research.

Rutte wacht in elk geval een lastige klus. Hij zal weer deels naar links moeten opschuiven, terwijl er inmiddels drie rechtse rivalen in de Tweede Kamer zitten: PVV, FVD en JA21. Met Sigrid Kaag is er nu bovendien een rivaal die zich gesterkt voelt in haar ambitie premier te worden. Wopke Hoekstra zal juist zinnen op revanche.

Veel wijst erop dat de beoogde coalitiepartners voortaan niet meer de spelregels van Rutte willen volgen. De aanpak van de VVD-leider is altijd gebaseerd geweest op maximale controle: eerst alles afstemmen en vooral geen verrassingen in de Tweede Kamer. Uiteindelijk profiteerde Rutte daar het meest van: geen gedoe straalt af op de leider, terwijl de coalitiepartners al snel worden gezien als makke schapen.

Hoekstra en Kaag probeerden de afgelopen campagne wel met inhoudelijke kritiek te komen op de VVD, maar Rutte kon dat makkelijk pareren. ‘We hebben alles samen gedaan.’ In een volgend kabinet zullen de coalitiepartners nog meer afstand houden. Kaag heeft al laten weten geen trek meer te hebben in het wekelijkse coalitieoverleg, waarin alles wordt afgestemd. Ook Hoekstra zal zich willen bevrijden uit de verstikkende omhelzing van Rutte.

Helse klus

Zo ligt meer strijd en interne discussie in het verschiet. Met twee parlementaire enquêtes - over de Gronings gaswinning en de toeslagenaffaire - én een evaluatie van het coronabeleid voor de boeg wacht Rutte een helse klus om ook zijn volgende kabinet weer overeind te houden. Bij sommige partijen wordt nu al gesproken over Rutte IV als een tussenkabinet met beperkte houdbaarheidsdatum.

Toch valt dat nog maar te bezien. Rutte is een politieke overlevingskunstenaar. Hij doorstond de kredietcrisis, de eurocrisis, een diepe recessie, de vluchtelingencrisis, de coronacrisis en vier campagnes. Als Angela Merkel dit jaar afzwaait, is hij de langstzittende regeringsleider van Europa. In 2022 kan hij Ruud Lubbers voorbij gaan als langstzittende premier ooit in Nederland.

Rutte heeft door corona, de Europese toppen, de toeslagenaffaire, de val van zijn kabinet, het persoonlijke verdriet vanwege het overlijden van zijn moeder en de verkiezingsstrijd een loodzwaar jaar achter de rug, maar hij staat nog steeds overeind. Rivalen mogen dromen van een post-Rutte-tijdperk, maar dat deden Maxime Verhagen, Diederik Samsom, Sybrand Buma en Alexander Pechtold ooit ook.

Ze hebben allemaal hetzelfde ervaren: er komt heel wat bij kijken om Mark Rutte te verslaan. De oude en nieuwe premier lijkt ook nog lang niet klaar, zo liet hij woensdag in een eerste reactie merken. ‘Ik heb energie voor nog tien jaar.’