'Mannen zijn stevige debaters, vrouwen kijvende wijven'

Het interviewverzoek roept aarzeling op. Verscheidene Kamerleden bedanken voor de uitnodiging. Marith Volp (PvdA) en Liesbeth van Tongeren (GroenLinks) zeggen wel meteen ja. Zij zijn ervan overtuigd dat je met een breekijzer de mannelijke dominantie in de politiek én in de samenleving moet openbreken. Van Tongeren: 'In vergelijking met het buitenland blijven we in Den Haag op alle vlakken achter.'

Volp en Van Tongeren begrijpen de twijfel bij hun collega's. Voor je het weet sta je te boek als 'zeurfeminist', het laatste wat je als Kamerlid wil. 'Dan maar een zeikvrouw', zegt Volp. Het onderwerp is te belangrijk om er niet over te praten.

Ook Renske Leijten van de SP stemt in met een gesprek, maar met frisse tegenzin. 'Ik vind het eigenlijk helemaal niet prettig om als vrouw aangesproken te worden', zegt ze. 'Ik ben gewoon een mens.'

Bovendien staat Leijten er anders in dan Volp en Van Tongeren. Er is geen probleem in de Kamer, vindt ze. Bijna veertig procent vrouwen in een meer dan fulltime functie is geen slechte score 'in een samenleving waarin de meerderheid van de vrouwen niet fulltime werkt'. Het is een kwestie van tijd: 'Er komt vanzelf een keer een vrouw als lijsttrekker bij een grote partij.'

Buiten het parlement ziet ze wel zorgwekkende verschillen tussen man en vrouw. 'Kijk naar de media', kaatst ze de bal terug. 'Kijk naar jullie redactie.'

De verdeling van de politieke redactie van de Volkskrant is met acht mannen en één vrouw schever dan die van de Kamer. En ook de andere parlementaire redacties tellen overwegend meer mannen.

De mannelijke norm

Wie de verhoudingen op het Binnenhof wil begrijpen, moet naar de samenleving kijken, zeggen ook Volp en Van Tongeren. Ons zelfbeeld van een geëmancipeerd land strookt niet met de cijfers, stelt Van Tongeren. 'Wij hebben minder vrouwelijke hoogleraren dan Botswana. Pakistan telt meer vrouwelijke volksvertegenwoordigers dan Nederland.'

Ze spreekt over 'biassen' in het systeem, mannen worden meer leiderschapskwaliteiten toegedicht dan vrouwen. Het zit in ons hoofd: 'Vraag naar het uiterlijk van een belangrijke CEO en mannen én vrouwen zien een blanke man van vijftig jaar in pak voor zich. Een vrouwelijke leider is een afwijking van de norm.'

Die norm is hardnekkig omdat beide geslachten ernaar handelen, schetst ook Leijten. 'Ga eens op een schoolplein kijken. De moeder die het minst vaak haar kinderen komt ophalen, krijgt dat te horen van andere moeders.' Zelf kreeg ze geregeld de vraag of het moederschap te combineren is met haar werk. 'Mijn man krijgt die vraag niet.'

Leijten benadrukt dat vijftig jaar geleden vrouwen in Nederland nog werden ontslagen zodra ze trouwden. 'Ook nu nog word je als vrouw vaak niet aangenomen als je net een kind hebt. Het is idioot dat moeders geen carrière kunnen maken en dat vrouwen nog steeds minder betaald krijgen dan mannen voor hetzelfde werk.'

Roze barbies, blauwe supermanpakken - de stereotiepe rolverdeling begint op jonge leeftijd, zegt Volp. 'Ik betrap mezelf er ook op. Als moeder keuren we bazengedrag bij meisjes af, bij jongens bestempelen we dat als leiderschap.' Jong geleerd is oud moeilijk afgeleerd. Van Tongeren: 'Ik ben van de generatie: je mag wel meedoen, maar mannen hebben de leiding, zo zit de wereld in elkaar.'

Ook als vrouwen wel door plafonds breken, worden ze geplaagd door vooroordelen, stellen de Kamerleden. Neemt het aantal vrouwen in een beroep toe, dan daalt het in aanzien. 'Onderwijs, advocatuur, chirurgie; in beloning en in reputatie gaan die beroepen naar beneden', zegt Van Tongeren. 'De directeuren zijn daar overigens vaak nog wel man.'

De samenleving reageert nog onwennig op leidinggevende vrouwen, stelt Volp. Kijk hoe media verslag deden van de opkomst van Theresa May in Groot-Brittannië. 'Uiterlijke en vrouwelijke aspecten werden benadrukt.' Van Tongeren schetst een vast stramien dat journalisten hanteren bij het profileren van vrouwelijke leiders: 'Kleding: check; koken: check; kinderen: check. En een vrouw is altijd of een koude bitch of zorgzaam en empathisch.'

Vrouwelijke tactieken

Dit alles werkt door in de politiek. Vrouwen in de Kamer kampen met stereotyperingen waar mannen geen last van hebben, is de ervaring van de Kamerleden. Leijten: 'Als mannen flink donderen zijn het goede debaters, als vrouw ben je emotioneel. Ik keek laatst naar een integratiedebat met vooral mannelijke woordvoerders. Het ging van pats, weet je wel. Het commentaar was: een mooi, stevig debat. Maar als het bij ons op zorg van pats gaat, wordt het weggezet als iets minderwaardigs.'

De vaste Kamercommissie zorg, die bijna geheel uit vrouwen bestaat, heeft de bijnaam 'de kijvende wijven'. Leijten: 'Vreselijk. De term komt van VVD'er Anne Mulder. Als er iemand kon kijven was hij het wel, maar hij is man dus geldt het label niet voor hem.'

De marges zijn voor vrouwen smaller, zegt Van Tongeren. 'Waar een man vol feitenkennis zit en volhardend is, wordt een vrouw al snel bestempeld als drammerig. Als je een persoonlijk voorbeeld geeft, ben je te emotioneel en zie je het grote plaatje niet.' Zo kreeg zij een snedige opmerking van een mannelijke voorzitter toen ze in een debat haar moeder aanhaalde. 'Of we nog meer leuke anekdotes uit mijn familiegeschiedenis konden verwachten.' Mannelijke collega's die persoonlijke voorbeelden gebruikten, kregen geen commentaar.

'Na zo'n opmerking leer je: als vrouw moet ik me zakelijk presenteren en het niet over mijn familie hebben.' Een debattrainer leerde haar om niet met haar armen te wapperen. 'Vrouwen zijn van nature een beetje beweeglijk.' Het werkt averechts in het debat: wie veel beweegt, komt minder dominant over. Ze let ook op haar stem, probeert 'schel en hoog stemgeluid te vermijden'.

Dat doet Volp ook. 'De hoogte van een vrouwenstem is gemaakt om te irriteren, biologisch gezien. Wat doen vrouwen als er emoties zijn? Dan gaan ze scheller praten. Mannen schakelen uit, dat kunnen ze niet eens echt helpen. Als je wilt dat de inhoud overkomt, zal je dus laag en zacht moeten praten. Je moet er aandacht aan besteden, waar een man dat in principe niet hoeft.'

Kleding is eveneens een strategische keuze. Volp draagt hakken om bij mannen op ooghoogte te komen. 'Er is niets vervelender dan omhoog moeten kijken.' Soms maakt ze 'schaamteloos misbruik' van de mannelijke omgeving. 'Bij bepaalde bewindspersonen werkt het in je voordeel als je een jurk aantrekt. Het stemt iemand wat positiever, omdat je er net even wat leuker uitziet dan de blauwepakkenbrigade.' Je kleding mag niet afleiden van de inhoud, zegt Van Tongeren. 'Ik probeer niet de zakendame te zijn, maar te uitbundige kleding levert ook commentaar op.'

Leijten zou zich het liefst niets gelegen laten liggen aan de sekseverhoudingen op het Binnenhof. 'Ik merk dat het meespeelt. Ik probeer het te negeren.' Als dat niet lukt, zoekt ze de aanval. Zoals die keer toen SGP-Kamerlid Dijkgraaf in de commissie zorg pochte dat het 'goed was dat hij als enige man aanwezig was om de regering te controleren op de uitgaven'. Ze maakte er een punt van, het werd niet gewaardeerd. 'Dan word je een gebrek aan humor verweten. Ik vind het niet humoristisch om het over de mannelijke of vrouwelijke boeg te gooien.'

Een gelijke toekomst?

De vrouwelijke voorbeelden in het buitenland stemmen Van Tongeren positief. 'De meisjes én jongens die nu opgroeien met Angela Merkel, Hillary Clinton en Theresa May zijn niet verbaasd dat er vrouwen in posities van grote macht zitten.'

Ze heeft lang gedacht dat Nederland 'wel zou bijtrekken', maar het gebeurde niet. Zo'n zeven jaar geleden leek in Den Haag het tij te keren. De Kamer telde een recordaantal vrouwelijke fractievoorzitters: Mariëtte Hamer (PvdA), Femke Halsema (GroenLinks), Agnes Kant (SP), Marianne Thieme (Partij voor de Dieren), Rita Verdonk (Trots op Nederland). Nu is alleen Thieme over.

Van Tongeren: 'Het beeld dat beklijft, is dat vrouwen verkiezingen verliezen. Als een man verliest, straalt dat niet af op andere mannen. We kennen nog te weinig voorbeelden van succesvolle vrouwelijke fractievoorzitters om het beeld te keren. Vrouwelijke ministers zien we wel al jaren, daar zijn we aan gewend.'

Een quotum voor topvrouwen is noodzakelijk om de norm te doorbreken, vindt ze. 'We hebben een tijdlang zo'n onsympathieke maatregel nodig.' Ook Volp is voor zo'n quotum. 'Je moet een kritische massa van dertig procent bereiken, dan wordt het normaal om vrouwen in hoge functies te zien. Dan is niet meer de vraag: kan ik het wel want ik ben een meisje? Maar: wil ik het?'

Leijten is tegen. 'Het is niet van deze tijd om vrouwen in een functie te positioneren omdat ze vrouw zijn. Je moet gewoon goed zijn.' In 2010 wilde ze niet als nummer twee op de SP-lijst, juist om het verwijt van 'quotummeisje' te vermijden. Ze stond op vier, maar haalde als hoogstgeplaatste vrouw toch de meeste stemmen op lijsttrekker Roemer na. Sindsdien is ze de natuurlijke nummer twee. 'Er is meer nodig dan een fractievoorzitter, daar moet ook nog iets achteraan komen. Dat is niet minder waard.'

Toen Roemer zich weer kandideerde voor 2017 was voor Leijten de afweging snel gemaakt. 'Toen heb ik gedacht: kan ik dat beter? Nee, ik zie mezelf niet als leider van de SP.' Vrouwelijke leiders in Den Haag komen er vanzelf, zegt ze. 'Daar ben ik van overtuigd.'

Van Tongeren wil evenmin partijleider worden. Ze geniet van het Kamerwerk, het vastbijten in dossiers. 'Je wordt niet alleen fractievoorzitter om een emancipatie-ideaal.' En ook bij Volp is een gooi naar het lijsttrekkerschap niet aan de orde. 'Nu zeker niet. Ik ben niet ervaren genoeg, ik ben niet vrij genoeg, ik heb drie jonge kinderen en ik ben alleen.' Wel verwacht ze dat dit najaar zich minstens één vrouw zal melden in de strijd om het leiderschap van de PvdA.

Emancipatie is ook een zaak van mannen, merkt Leijten op. 'Bij een kabinet met weinig vrouwen komt terecht kritiek. Wel jammer dat het commentaar van Neelie Kroes moet komen. Het zou mooi zijn als Gerrit Zalm en Hans Wiegel ook eens zouden donderen: waar zijn de vrouwen gebleven?'