MAN VAN DE EEUW

Maas hoorde hem ontwijkend antwoorden: 'Je kunt de dingen niet vereenvoudigen'. Dat hoorde ik ook. Maar wel nadat ik hem had horen vertellen wat een grote gebeurtenis de Oktober-revolutie was geweest. Dat de meeste Russen vonden dat het welslagen van die revolutie grote persoonlijke offers waard was en ook zelf bereid waren die te brengen. Dat Stalin zo sluw was geweest het plaatselijke partijkader de schuld te geven van de liquidaties en martelingen en hen daarvoor ook te bestraffen. Dat het regiem in de propaganda maximaal gebruik had gemaakt van de pogingen van het Westen om de revolutie ongedaan te maken en van de dreiging die van het fascisme uitging. En dat het ten slotte Stalin was geweest die de Sovjet-Unie naar de overwinning had gevoerd tegen Hitler. En overwinningen maken mensen vergevingsgezind.

Gorbatsjov vertelde dat na de dood van Stalin geleidelijk het beeld begon te kantelen en hoe bij hem definitief het licht doorbrak toen hij in 1969 een oude studievriend uit Tsjechoslowakije sprak die samen met Dubcek was opgetrokken in de Praagse lente.

Is dit een geloofwaardig verhaal? Als je de feiten van de Stalinterreur op een rij zet, is het nauwelijks voorstelbaar dat die aan een intelligent iemand als Gorbatsjov voorbij zijn gegaan of dat hij niet in staat was die te duiden. Toch geloof ik hem. Waarom? Omdat het in het algemeen onvoorstelbaar is hoe hele volkeren misleid kunnen worden en opvattingen kunnen huldigen die voor buitenstaanders onbegrijpelijk zijn.

Gorbatsjov gaf zelf al het voorbeeld van de Weimarrepubliek. Meer dan 80 procent koos in geheime verkiezingen voor Hitler, ook nadat er al vreselijke terreurdaden tegen joden en politiek andersdenkenden hadden plaatsgevonden.

Gorbatsjov leefde in een samenleving waar de berichtgeving werd gecontroleerd en gemanipuleerd. Maar ook in ons land geloofden bijna alle communisten tot na Stalins dood oprecht dat de gruwelverhalen westerse propaganda waren. De Koude Oorlog had een sfeer geschapen waarin de opvattingen van communisten en niet-communisten door een oceaan van onbegrip werden geperverteerd.

Het anti-communisme in de Verenigde Staten leidde ook tot een totale verblinding bij het Amerikaanse volk. Amerika heeft in Latijns Amerika de meest bizarre en wrede rechtse dictaturen gesteund of in het zadel geholpen.

En wat te denken van de koloniale oorlog van Nederland in Nederlands-Indië? De overgrote meerderheid van het Nederlandse volk steunde die oorlog van harte en een blad als Vrij Nederland werd door de lezers bijna geliquideerd omdat het een andere opvatting verkondigde. Nog in de jaren zestig werd Herman Wigbold bijna gelyncht omdat hij in Achter het Nieuws iemand liet vertellen dat Nederlandse soldaten zich hadden schuldig gemaakt aan oorlogsmisdrijven. Alsof er oorlogen zonder bestaan.

Er is nog een hele belangrijke reden voor het dragen van oogkleppen: het naakte eigenbelang. Dat leidt er toe dat je sommige dingen verdringt of alleen kunt zien vanuit een bepaalde visie. Ik heb in mijn politieke leven maar al te vaak meegemaakt hoe beroepspolitici een andere mening kregen nadat de neuzen waren geteld. Als je ze daar op attent maakte, waren er altijd genoeg rationalisaties voorhanden om de ommezwaai te rechtvaardigen. Na verloop van tijd waren ze echt bekeerd.

Dat mechanisme werkt des te sterker als leven en welzijn op het spel staan. Wat dat betreft kunnen we met schaamte terugkijken op de Duitse bezetting. Nederland boekte met het hoge percentage joden dat werd weggevoerd en vermoord een treurig Europees record. Niet omdat de meerderheid van het Nederlandse volk de joden haatte of de Duitsers steunde, maar omdat maar heel weinigen het lef hadden hun leven of welzijn op het spel te zetten. We kennen allemaal de rationalisaties van na de oorlog van de burgemeesters, de politiemannen, de spoorwegmannen, de secretarissen-generaal etc. Als zij niet op hun post waren gebleven dan was het nog erger geweest. En velen menen het echt.

Conclusie: Gorbatsjov is gedurende een deel van zijn leven net zo'n stommeling en angsthaas geweest als bijna iedereen, altijd, overal. Wat hem van iedereen onderscheidt is dat hij op een beslissend moment in de geschiedenis een vreedzaam einde heeft gemaakt aan de grootste en waanzinnigste bedreiging die de mensheid ooit heeft gekend. Daarom is hij ondanks alles mijn man van de eeuw.