Latijns-Amerika vindt zichzelf opnieuw uit

De politiek wordt in Latijns-Amerika op dit moment opnieuw uitgevonden. En niet alleen in Venezuela, waar president Chávez deze week voor het eerst zijn zin niet kreeg, omdat zijn grondwetswijzigingen in een referendum werden verworpen. Waar je ook kijkt, overal zie je discussies over het politieke systeem, de aard en inhoud van de grondwet, participatie en politieke vernieuwing.

Een paar weken geleden was ik in de Ecuadoraanse hoofdstad Quito waar de voorbereidingen voor een Asamblea Constituyente in volle gang waren. Vorige week werd deze grondwetgevende vergadering geïnstalleerd. Dit is een initiatief van de nieuwe president Rafael Correa. Hij wil zo de bevolking de kans geven mee te praten over een nieuwe politieke structuur. Het land gonst van de plannen en discussies. Het enthousiasme van de bevolking is aanstekelijk. Er is een nieuw elan in de politieke discussie geslopen die de mensen de hoop geeft dat er na jaren van politieke chaos en corruptie nu echt iets kan veranderen.

Deze politieke vernieuwing is echter niet zonder risico’s. De politiek machtige ondernemerselite in de havenstad Guayaquil houdt zich voorlopig rustig, maar de messen worden al geslepen. Correa zelf probeert de politieke tegenstellingen onder controle te houden. Hij houdt radicale toespraken voor zijn aanhangers, maar doet tegelijkertijd verhulde handreikingen aan zijn tegenstanders.

Latijns-Amerika heeft de meest oneerlijke samenleving van de wereld. De inkomensverdeling is nergens schever. Die ongelijkheid staat in schril contrast met het formele politieke systeem dat sinds twee eeuwen gelijkheid van alle burgers predikt. Nu Latijns- Amerika in de ban is geraakt van nieuwe linkse ideeën, is de discussie over deze anomalie en met name over de vraag hoe hem op te lossen, in een stroomversnelling geraakt.

De oplossing wordt gezocht in een radicale omvorming van het staatsrecht en de constructie van een nieuwe participatieve democratie. Wat heb je immers aan politieke democratie als je wordt gediscrimineerd, een hongerloontje verdient of ongestraft van je land kan worden gegooid?

De trend begon in Venezuela, waar Hugo Chávez in 1999 brak met het bestaande systeem door invoering van een nieuwe grondwet, gebaseerd op de ideeën van Simon Bolívar. Vervolgens verscheen Bolivia op het toneel waar in 2005 de Indiaanse leider Evo Morales tot president werd gekozen. Morales installeerde onmiddellijk een Asamblea Constituyente die de grondwet drastisch zou moeten aanpassen en de rechten van de arme Indiaanse meerderheid van de bevolking zou beschermen.

Recentelijk kwam in Ecuador dus Rafael Correa aan de macht en ook hij maakte van de wijziging van de grondwet zijn eerste prioriteit. Al deze presidenten kwamen via democratische verkiezingen aan de macht, maar ze hebben er nooit een geheim van gemaakt het bestaande politieke systeem niet te vertrouwen.

Hoe de radicale veranderingsdrang te interpreteren? Is het een teken van een voortdurende politieke crisis of het begin van een oplossing van de traditionele ongelijkheid en discriminatie in veel Latijns-Amerikaanse landen? Eén ding is zeker, de arme delen van de bevolking snakken naar radicale verandering.

De democratie is weliswaar teruggekeerd maar dat heeft niet geleid tot verbetering van hun positie. De economische groei in Latijns-Amerika is sterk achtergebleven bij die van andere delen van de wereld. En de bescheiden economische vooruitgang is nauwelijks ten goede gekomen aan de armen.

De traditionele elites in landen als Venezuela en Ecuador hebben na decennia van corruptie, nepotisme en economisch wanbeleid hun krediet volledig verspeeld. Jarenlang zijn ze aan de macht geweest, maar ze hebben niets aan de sociale en economische problemen gedaan. Sterker nog. Hun economische beleid wordt direct geassocieerd met de Washington consensus en de neoliberale privatiseringmaatregelen die daarvan het gevolg waren. De nieuwe linkse partijen hebben succesvol gebruikgemaakt van het breed gedragen verzet tegen deze maatregelen.

Het is echter niet eenvoudig ‘nieuwe politiek’ in de praktijk tot uitvoering te brengen. Dat werd duidelijk in Bolivia. In dit land werd op 26 augustus 2006 de Asamblea Constituyente geïnstalleerd met de bedoeling dat het werk binnen een jaar gedaan zou zijn.

Evo Morales had met absolute meerderheid de verkiezingen gewonnen en zijn partij bezat ook een absolute meerderheid in de grondwetgevende vergadering. Evo Morales wilde echter zijn gematigdheid laten zien en accepteerde dat de belangrijke wijzigingen van de grondwet met een tweederde meerderheid genomen zouden moeten worden. Dat bleek een fatale fout. Wat op dat moment een redelijke beslissing leek, bleek de doodslag voor het grondwetgevende proces.

We zijn nu meer dan 15 maanden verder en een nieuwe grondwet is verder weg dan ooit. De tegenstanders van Morales houden stelselmatig alle hervormingen tegen. Zelfs het bijeenroepen van een plenaire vergadering is al problematisch en vergt eindeloze onderhandelingen. Zojuist heeft Morales de nieuwe grondwet er voorlopig doorgedrukt, maar hij is het elan van zijn verkiezingsoverwinning volledig kwijt. Het land is meer gepolariseerd dan ooit en de confrontaties tussen regering en oppositie worden steeds gewelddadiger. Ondertussen liggen tal van meer of minder zinnige wetsvoorstellen op afhandeling te wachten.

Dan pakte Hugo Chávez het toch wat anders aan. Hij heeft direct gebruikt gemaakt van zijn politieke machtspositie die het electorale mandaat hem verschafte. Hij heeft zijn populariteit gebruikt om allerlei radicale politieke veranderingen tot stand te brengen. Referenda waren daarbij een effectief middel. Zo kan hij de oude politieke instituties omzeilen. De conservatieve oppositiepartijen schreeuwen moord en brand, maar ze kunnen geen vuist maken. En Chávez trekt zich niets van hen aan.

Dezelfde lijn lijkt Correa te willen gaan volgen. Deze nieuwe leiders maken gebruik van alle politieke middelen om hun populariteit te verzilveren en tot radicale veranderingen te komen. Zij wijzen de democratische spelregels niet per se af, maar zijn bereid over te gaan tot autoritaire maatregelen als de oppositie probeert op oneigenlijke manieren politieke hervormingen tegen te houden. Polarisatie is, in hun ogen, soms onvermijdelijk.

Hier toont zich dus het duivelse dilemma waarvoor de nieuwe leiders zich gesteld zien: op welke manieren kunnen zij hun grote electorale steun aanwenden om politieke hervormingen door te drukken. De arme kiezers verlangen radicale maatregelen die snelle resultaten opleveren. Tegelijkertijd bezitten de economische en politieke elites nog grote macht. Zij gebruiken die macht om de hervormingen op allerlei, legale en illegale, manieren tegen te houden. Een gematigde koers is daarom praktisch onhaalbaar en op de lange duur contraproductief.

De situatie in Bolivia is daarvan het duidelijkste bewijs. In instabiele democratieën met een sterke traditionele elite en ingegraven systemen van nepotisme, is een of andere vorm van machtspolitiek onvermijdelijk. Het voorbeeld van Hugo Chávez laat zien dat zo’n politieke strategie echter gemakkelijk kan uitlopen op nieuwe vormen van vriendjespolitiek en autoritair getint personalisme.

Het is duidelijk dat de initiatieven voor de vernieuwing van de politiek grote delen van de bevolking nieuwe hoop hebben gegeven. De belangstelling voor de politiek is sterk toegenomen en de discussies over de politieke toekomst vinden op alle niveaus van de samenleving plaats. Een frisse wind in de politiek is onmiskenbaar.

Zelfs in Bolivia zijn vriend en vijand het erover eens dat de traditionele corruptie in de overheidsdiensten grotendeels tot staan is gebracht. En de voor Hugo Chávez negatieve uitslag van het laatste referendum in Venezuela geeft ook hoop. Het referendum laat zien dat ook een sterk gepolariseerde samenleving een zelfcorrigerend vermogen heeft.