Ksenia Sobtsjak is de felste tegenstander van Poetin, toch? Of is het allemaal show?

De winnaar wordt van tevoren bepaald. Niet door de kiezers, maar door president Poetin en zijn staf. Zij selecteren de kandidaten, bepalen de berichtgeving over de kandidaten, sturen de verkiezingsdebatten, controleren de opiniepeilingen. Het proces staat van begin tot eind onder controle van de winnaar, Vladimir Poetin.

De presidentsverkiezingen zijn Poetins show. Met zijn stafleden als makers en de presidents kandidaten als deelnemers. Om de opkomst van Ksenia Sobtsjak te begrijpen moet je de verkiezingen in die context bekijken.

Klik-klak, daar daalt de glamourster van Rusland de trap af. In een knalroze jurk flaneert ze de set op van de grootste realityshow van het land: de presidentsverkiezingen. Iedereen op de set kent zijn taak. De cameramannen van de staatskanalen beginnen de binnengelopen kandidaat te filmen. De gastheer heet haar welkom en doet alsof dit een alledaagse persconferentie is op het hoofdkwartier van het staatspersbureau.

Maar de vrouw die plaatsgenomen heeft op het podium, is niet als de andere kandidaten. Ze is de enige met vlammende kritiek op de hoofdrolspeler. 'Het feit dat Vladimir Poetin niet meedoet aan verkiezingsdebatten is een grove overtreding van de regels', zegt ze vol overtuiging, zonder hapering. 'Weer een bewijs dat deze verkiezingen niet eerlijk zijn.' Ksenia Sobtsjak (36) is sinds afgelopen oktober de nieuwste ster van de realityshow. Daarin mogen kandidaten zich uitspreken over de toekomst van Rusland. De kracht van de show is dat de kijkers via een stembusgang een winnaar aanwijzen. Diegene wordt de baas van het land. Vroeger was er elke vier jaar een stemronde, maar in 2008 hebben de makers de termijn opgerekt naar zes jaar. Volgende week zondag, 18 maart, is het eindelijk weer zover.

Alleen: de show zit in een crisis sinds de vorige stemronde, in 2012. De stemming liep zo uit de hand dat honderdduizenden kijkers de straat opgingen om te protesteren. Ze eisten zelfs de terugtrekking van de drievoudig winnaar van de show, Vladimir Poetin. De diagnose is simpel: de show kampt met een geloofwaardigheidsprobleem wegens een reeks schandalen. Omkoping van kijkers. Voorzitters van stembureaus die stembussen volproppen. Onwerkelijke uitslagen, zoals opkomstpercentages van 146 procent. De vorige showmaster, het hoofd van de kiescommissie, zei in 2012 dat de ophef duistere toverij was van 'het buitenland'. Maar het bedrog was te groot, en de kijkers zijn niet gek. In demonstraties zeiden honderdduizenden hun vertrouwen in de stembusgang op.

Een ramp. Want zonder stemmende kijkers verliest de show zijn bestaansrecht. Hoe zorgen de makers ervoor dat de afgehaakte kijkers het realityshow-gevoel terugkrijgen? Zodat ze weer denken: ja, dit is echt wat we zien. Het antwoord: met een kandidaat die Poetin aanvalt en geloofwaardig overkomt. Met Ksenia Sobtsjak.

De show kent een controversieel selectieproces. De makers pretenderen dat iedereen kan meedoen, maar dat is niet zo. Om de schijn hoog te houden, werken ze samen met rechters. Alle geoefende kijkers van de show gaan ervan uit dat de rechters op verzoek van de makers Aleksej Navalny, de luidste criticus van Poetin, veroordeelden voor verduistering van een partij hout in 2009, waardoor hij dit jaar niet mag meedoen aan de show. De makers vinden zijn deelname te riskant. Navalny is de herrieschopper die in 2012 kijkers de straat op leidde en dat in 2017 weer voor elkaar kreeg dankzij een landelijk netwerk van campagnebureaus. Een risico voor de stabiliteit van de show, vindt Poetin, de afgetrainde kandidaat die de kijkers het gevoel geeft dat ze na het einde van de Sovjet-Unie weer in een imposant land leven. Poetin waarschuwde dat de deelname van Navalny kan leiden tot een situatie 'waarin we van de ene Maidanachtige staatsgreep naar de volgende gaan'. Als drievoudig winnaar wordt hij serieus genomen door de makers. Sterker, de makers doen wat hij zegt. Ze werken in hetzelfde gebouw: het Kremlin. Waarom mag Sobtsjak dan wel meedoen?

Staatstelevisie

Iedereen in Rusland weet wie Ksenia Sobtsjak is. Ze maakte veertien jaar geleden haar debuut als presentator op de staatstv die ze nu fel bekritiseert. Daar leerde ze de kneepjes van de reality-tv kennen. Acht jaar lang presenteerde ze Dom-2: een Russische variant van Big Brother. Ze verscheen op de cover van Playboy, op alle entertainmentkanalen en op de extravagante feestjes van de Russische elite. Op Instagram volgen 5,5miljoen mensen haar account.

De metamorfose kwam in 2012. De staatstv zette haar op straat. Haar misstap: ze deed mee aan Navalny's demonstraties tegen de grootste realityshow van het land. Naar eigen zeggen was ze drie jaar eerder gedesillusioneerd geraakt in de show, toen Poetin de set tijdelijk moest verlaten wegens een termijnlimiet en zijn bondgenoot Dmitri Medvedev liet installeren als handpop, zodat Poetin alsnog de baas van het land bleef.

Sindsdien begeeft ze zich in oppositiekringen. Ze begon een (inmiddels stukgelopen) relatie met oppositieleider Ilja Jasjin. En ze vond werk als anchor bij online tv-kanaal Dozjd, een bolwerk van mensen die de realityshow voor geen cent vertrouwen. Haar programma zat vol kritiek op de show.

Ze zegt dat ze er toch aan mee besloot te doen om bepaalde onderwerpen bespreekbaar te maken in het land. Politieke gevangenen. Schendingen van vrouwen- en homorechten. Dode Russische soldaten in Syrië en Oekraïne. Inname van de Krim. Corruptie.

In demonstreren gelooft ze niet meer. Dat leidt niet tot positieve verandering, zegt ze. Misschien ooit tot een bloedige revolutie, maar dat wil ze niet. Via de show kun je praten met de bevolking.

Sobtsjak is altijd het buitenbeentje van de oppositie gebleven. Kijk bijvoorbeeld in de papieren die iedere kandidaat van de show moet inleveren om inzage te geven in bezit en inkomen. Sobtsjak verdiende de afgelopen zes jaar een kleine 6 miljoen euro en spreidde die uit over 28 bankrekeningen.

Ze geeft het geld uit aan een exclusieve levensstijl. Bijvoorbeeld aan een trip naar een luxueus resort in het Italiaanse Merano, waar ze vorig jaar Poetins machtigste oligarch, Igor Setsjin, tegen het lijf liep ze sprak er schande van dat de oligarch met een vliegtuig van een staatsoliebedrijf was ingevlogen. Want: overheidsgeld. Zelf betaalt ze haar vakanties en dure kleding van eigen geld. 'Ik heb het eerlijk verdiend', zegt ze daarover. Ze bezit twee huizen in Moskou en een Bentley Continental GT Speed. Onvergelijkbaar met Navalny, die in een sovjetflatje woont en met het openbaar vervoer reist.

Maar ze klinkt bijna net zo kritisch als hij. In het grijze hoofdkwartier van het staatspersbureau zegt ze: 'Mijn doel is om de machthebbers aan de kant te zetten.' En: 'De autoriteiten zijn bang om de waarheid te tonen op onze tv, die gefinancierd wordt door ons belastinggeld.' Ze spreekt schande van de armoede in Rusland en houdt Poetin ervoor verantwoordelijk.

Haar slogan: tegen iedereen. Tegen Poetin en alle andere kandidaten van de show. Sommigen lopen al twee decennia mee. Vrijwel allemaal klappen ze voor Poetin. Tijd om de stemmen te verzamelen van de mensen die niet in de show geloven, vindt Sobtsjak. 'Zo kunnen we laten zien hoeveel mensen het niet eens zijn met Poetin.'

Ze meent het. Toch?

Familievriend

De grootste realityshow van Rusland zit vol mysterieuze verhaallijnen en verrassende plotwendingen. Zo is er de bijzondere band tussen Sobtsjak en Poetin. Volgens veel kijkers is Poetin haar peetvader. Er bestaat immers een foto van Sobtsjaks ouders met Poetin tijdens de doop van de 12-jarige Ksenia. Sobtsjak heeft bevestigd dat Poetin bij de ceremonie aanwezig was. Maar als familievriend, zonder formele rol.

Familievriend is lichtjes uitgedrukt. Sobtsjaks vader, Anatoli, speelde een cruciale rol voor de carrière van Poetin. Hij maakte samen met mensen als Gorbatsjov en Jeltsin een einde aan de Sovjet-Unie en nam toen, als burgemeester van Sint-Petersburg, oud-KGB'er Vladimir Poetin aan. Poetin werd zijn rechterhand.

'Ksenia groeide op in een familie waarbij alle machthebbers van nu thee dronken in de keuken', zei Sobtsjaks moeder, een senator, onlangs op de staatstv.

De geruchten over de banden tussen Poetin en de Sobtsjaks gaan dieper en duisterder. Vlak voor Poetins eerste deelname aan de show, in 2000, stierf Anatoli Sobtsjak plots op 62-jarige leeftijd. Een hartaanval volgens de lijkschouwer. Maar de omstandigheden zijn geheimzinnig: de getuigen van Sobtsjaks dood, twee oud-agenten van de KGB, bleken ook plotseling overleden.

Sobtsjaks weduwe, de moeder van Ksenia, vroeg een eigen autopsie aan. Ze zegt te weten wat er is gebeurd, maar houdt de resultaten geheim om veiligheidsredenen. Het autopsieverslag bewaart ze in een kluis op een geheime locatie buiten Rusland.

Er zijn kijkers die denken dat Sobtsjak omgelegd is, in opdracht van, ja, Poetin of iemand in diens omgeving. Bijvoorbeeld omdat Sobtsjak te veel zou weten over Poetins geschiedenis. Anderen vinden dat onwaarschijnlijk: Poetin stond huilend bij de kist, naast Ksenia Sobtsjak.

Probeert zij nu zijn hegemonie in de show te beëindigen? Of hebben de twee een dealtje gesloten? Hij een hogere opkomst bij de stemronde en een bliksemafleider voor herrieschopper Navalny; zij een terugkeer naar de schijnwerpers van de staatstv of een opstapje naar een politieke carrière?

Bekend is, na berichtgeving door de Russische dienst van de BBC, dat Sobtsjak en Poetin elkaar enkele dagen voordat Sobtsjak haar deelname aan de show bekendmaakte, ontmoetten. Vlak voor de ontmoeting had dagblad Vedomosti onthuld dat de makers op zoek waren naar een vrouwelijke kandidaat als tegenstander van Poetin.

Sobtsjak zegt dat het gesprek haar initiatief was. Ze zou Poetin geïnterviewd hebben voor een documentaire die ze maakt over haar vader. Maar toen de filmploeg vertrok, bleven Sobtsjak en Poetin alleen achter. Sobtsjak zegt dat ze Poetin toen verteld heeft over haar plan om mee te doen aan de show. Poetins reactie volgens Sobtsjak: 'Dat is jouw keuze. Je hebt dat recht, zoals iedere Russische burger. Maar je moet goed begrijpen wat voor zware verantwoordelijkheid dat met zich meebrengt.'

Poetins woordvoerder weigert in te gaan op de ontmoeting. Wat Poetin en Sobtsjak precies besproken hebben niemand zal het weten.

Taboeonderwerpen

Op de schermen van het staatspersbureau toont Sobtsjak een video die terugblikt op haar campagne tot dusver. Ze reisde het hele land door. Overal waar ze kwam, sneed ze taboeonderwerpen aan. In de provincie Ingoesjetië sprak ze over Stalins deportaties. In Samara over het grote aantal hiv-patiënten in Rusland. In Moermansk over het steeds autoritairdere regime.

Ze trok in een colonne glimmende suv's door Tsjetsjenië, de beruchtste regio van Rusland. Hier voert leider Ramzan Kadyrov volgens mensenrechtenactivisten een schrikbewind. Sobtsjak demonstreerde er in haar eentje om aandacht te vragen voor de recente opsluiting van een mensenrechtenactivist.

De makers van de grootste realityshow van Rusland lijken te krijgen waar ze op hoopten: de show leeft weer met Sobtsjak als kandidaat. Elk gesprek over de aanstaande stemronde komt op een gegeven moment op haar. Ze siert de cover van menig tijdschrift. En in de huiskrant van de oppositie, onderzoekskrant Novaja Gazeta, woedt een verhit debat over haar geloofwaardigheid. Het ene kamp, met onder anderen columnist Leonid Gozman, vindt dat Sobtsjak met Poetin samenzweert. 'Ze krijgt straks een paar procent van de stemmen. En dan zeggen de autoriteiten: zie je, deze 2 procent zijn de mensen die tegen zijn. De rest is voor!' Het andere kamp, waartoe journalist Vladimir Pozner behoort, roept op om op haar te stemmen. 'Het is belangrijk dat de autoriteiten begrijpen dat er veel mensen zijn die niet tevreden zijn over de stand van het land.'

De show raast verder. De grens over, naar Amerika. Vijf weken voor de verkiezingen duikt Sobtsjak op in Washington. Ontbijten met iemand anders die weet hoe reality-tv werkt: Donald Trump. De Amerikaanse president nodigde haar uit voor een jaarlijks ontbijt met de politieke en zakelijke elite. Ze blijft een kleine week in de VS, voor een tour langs media en denktanks. Christiane Amanpour van CNN wil weten wat de bedoeling is van haar Amerikaanse campagne. Sobtsjak, in vloeiend Engels: 'Ik wil mensen in Rusland tonen hoe mijn buitenlandbeleid eruit zal zien. Vriendschap met Amerika en de Europese Unie.' Ook Europese media worden actief benaderd door de campagne van Sobtsjak. Ze schakelt een Londens pr-bureau in. Een correspondent van de Britse krant The Guardian zegt op Twitter dat hij interviewaanbiedingen blijft ontvangen terwijl hij Sobtsjak al geïnterviewd heeft, en Russische journalisten moeite hebben om haar te spreken. 'Het lijkt alsof iemand heel graag het Westen wil laten weten dat deze verkiezingen competitief zijn.'

Voorafgaand aan haar verkiezingscampagne gaf ze ook alleen interviews als het haar iets opleverde, zo leek het. De Volkskrant vroeg haar in 2016 om een interview, als presentatrice van het kritische online tv-station, maar dat ging niet door: haar assistent mailde dat Sobtsjak er 5 duizend euro voor wilde. Nu is ze voor iedereen aanspreekbaar bij campagnebijeenkomsten.

Tv-spektakel

In Rusland is er maar één podium dat telt als je grote delen van de bevolking wilt bereiken: de staatskanalen. Wie mag meedoen aan de realityshow, heeft recht op toegang tot de tv. En tot de verkiezingsdebatten, de hoogtepunten van de show. Het eerste debat, vorige week woensdag (thema: het leger), levert meteen spektakel op. De vlam slaat in de pan tijdens een debat tussen Sobtsjak en Vladimir Zjirinovski, een kandidaat die voor de zesde keer meedoet aan de show namens de Liberaal-Democratische partij in werkelijkheid een extreem nationalistische partij en Poetin in het verleden gevraagd heeft om een atoombom op Istanbul te gooien. Zjirinovski ontploft als Sobtsjak hem onderbreekt. 'Hou je mond, gekke dwaas.' Sobtsjak gooit een glas water over hem heen. Zjirinovski: 'Vuil wijf!' 'Hoer!' 'Slet!'

'U bent bij een debat van de presidentiële verkiezingen', roept de presentator. 'De bevolking staat op het punt om een opperbevelhebber aan te wijzen. Alstublieft, gedraagt u zich.' Hij kijkt als Peter Sellers in Dr. Strangelove. 'Gentlemen, you can't fight in here! This is the War Room!' Bij elk nieuw debat wordt duidelijker dat de kandidaten zich niet in de War Room bevinden, maar in het circus. Het gevaar voor de makers is dat de kijkers dat gaan zien. De makers ontkomen niet aan het organiseren van debatten. Een verkiezing zonder debat is ongeloofwaardig. Wel hebben ze regels bedacht. Om zoveel mogelijk controle te houden, mogen kandidaten alleen vragen beantwoorden van de presentator. Debat tussen kandidaten is verboden. En om de stabiliteit van de show te garanderen doet kandidaat Poetin nooit mee.

Bovendien worden de debatten alleen uitgezonden om 8 uur 's ochtends en 11uur 's avonds. Als Sobtsjak de presentator aanspreekt op de uitzendtijdstippen, zegt die dat ze juist van geluk moet spreken: 'Dit is ochtend-primetime, de duurste zendtijd van de dag.' Maar het wordt steeds moeilijker om de kijkers voor de gek te houden. De kandidaat van de communisten verlaat tijdens een van de debatten de studio uit protest tegen de regels. Sobtsjak spreekt in ieder debat schande van de regels. Eén keer barst Zjirinovski uit: 'Natuurlijk zijn deze verkiezingen niet eerlijk.'

'Peilingen'

Niemand weet hoe populair Ksenia Sobtsjak werkelijk is. Het enige onafhankelijke peilbureau, Levada, is in 2016 bestempeld als 'buitenlandse agent' en mag niet peilen tijdens de verkiezingen. Andere peilbureaus geven Sobtsjak een paar procent, waarmee ze vierde lijkt te worden van de acht kandidaten. Maar al die bureaus zijn op handen van de makers van de show. Uitslagen die de makers niet bevallen, blijven geheim.

De vraag is of peilingen überhaupt nog wat voorstellen. Wie durft te zeggen 'Ik ben tegen Poetin' tegen een beller van het staatspeilbureau uit Moskou? Weten de showmasters zelf nog wel wat echt is en wat niet? In het staatspersbureau is Sobtsjak onderweg naar de uitgang. Bij de deur staat ze een Franse journalist nog even te woord in het Frans. Hoe ze haar kansen ziet? 'In een casino is het altijd het casino dat wint. En bij Russische verkiezingen is het altijd Poetin die wint.' Dus nee, zegt ze: 'Ik maak geen kans om te winnen deze keer.'

Maar bij de volgende keer, over zes jaar, komt de plek van Poetin vrij. Dan bereikt hij de limiet van het aantal toegestane termijnen. Het zijn de regels van de show, ze staan in de Russische grondwet. Wat dan? Grijpt de veronderstelde peetdochter van Vladimir de Onverslaanbare dan de macht? Blijft u kijken.