Kruisraket of Boeing? Op de radar ziet elk vliegend object er hetzelfde uit

Het neerhalen van het Oekraïense passagiersvliegtuig gebeurde nadat een Iraanse militair het had aangezien voor een kruisraket. Hoe kan dat?

Wat is nu de verklaring van Iran over het neerhalen van een burgervliegtuig?

Volgens Iran zou een militair de Oekraïense Boeing die vlak bij Teheran uit de lucht werd geschoten ‘per ongeluk’ hebben aangezien voor een kruisraket. De militair bewaakte een basis van de Iraanse Revolutionaire Garde in de woestijn ten westen van het vliegveld en zag het vliegtuig op zijn radarscherm recht op zich afkomen.

Hoe kon die militair zich zo vergissen?

Mogelijk verwachtte het Iraanse leger dat de Verenigde Staten die nacht zouden terugslaan na de aanvallen op Amerikaanse bases in Irak. Deze aanvallen vonden volgens de Iraniërs plaats tussen 1.45 en 2.15 uur ’s nachts, lokale tijd.

Een paar uur later steeg vlucht PS752 op vanaf het internationale vliegveld in Teheran, om 6.12 uur in de ochtend. Juist op dat moment zou er volgens de Iraanse commandant van de luchtmacht Amir Ali Hajizadeh een ‘storing’ in de telecommunicatie zijn geweest, verklaarde hij op tv. Daardoor kon de militair volgens hem geen ruggespraak meer houden over het naderende object en moest hij op eigen houtje een besluit nemen. ‘Hij had 10 seconden om te beslissen’, aldus Hajizadeh. ‘En hij nam de verkeerde beslissing.’

De man vuurde een of twee korteafstandsraketten af op de Boeing 737-800. Het vliegtuig was pas zo’n twee minuten in de lucht en de piloten waren nog bezig op te stijgen. Om 6.18 uur stortte het vliegtuig brandend neer.

‘Als er inderdaad een communicatiestoring was’, zegt militair deskundige Peter Wijninga van het Haags Centrum Strategische Studies (HCSS), ‘dan heeft de basis mogelijk geen contact gehad met de luchtverkeersleiding van het vliegveld. Die geeft door dat er een vliegtuig is opgestegen.’

Voordat het Oekraïense vliegtuig werd neergehaald, en ná de Iraanse aanvallen, zijn acht andere passagiersvliegtuigen vertrokken vanaf Teheran. ‘Zes vliegtuigen daarvan zijn min of meer recht over die militaire basis gevlogen’, zegt luchtvaartdeskundige en universitair docent Joris Melkert van de TU Delft. Het feit dat deze vliegtuigen ongemoeid werden gelaten, is volgens hem ‘een aanwijzing voor een menselijke fout’. Wijninga: ‘De eerdere vluchten werden blijkbaar wél tijdig doorgegeven aan de luchtafweereenheid.’

Twee vliegtuigen bogen die nacht eerder af. Zo draaide het vliegtuig dat een half uur vóór de Oekraïense Boeing opsteeg, naar rechts, richting Hongkong. ‘Mogelijk zijn deze passagiers door het oog van de naald gekropen’, zegt Melkert.

Wat ziet een militair op het moment dat er een vliegtuig op hem afkomt? Een Boeing is toch vele malen groter dan een kruisraket?

Het vliegtuig zou zijn neergehaald door een Tor M1-raket van Russische makelij. In verschillende media zijn foto’s verschenen van de kop van zo’n raket die zou zijn gevonden op de crash site. Deze Tor-raketten worden afgeschoten vanaf een gepantserd voertuig. Volgens Wijninga van HCSS gaan er twee tot drie man ‘in het blik’, een chauffeur en een of twee man die het wapen bedienen. ‘De officier bepaalt of er geschoten wordt, de onderofficier voert uit.’

Volgens Wijninga staan de Russen er niet om bekend hun modernste materiaal naar het buitenland te sturen. ‘Bij de oude versie is de radar een ronddraaiende straal op een scherm. Elke keer als de straal langs een vliegend object komt, zie je een puntje oplichten. Daarmee is te zien waar een vliegtuig is, in welke richting het vliegt en hoe snel het gaat. Daarvoor moet je wel geoefend zijn.’

Met een vliegveld in de buurt tekenen militairen vaak zelf de vliegroutes met vetkrijt op het scherm, zegt Wijninga. Bij een nieuwe varianten van het raketsysteem is dat gemakkelijker. ‘Als het ‘bevriende’ vliegtuigen zijn die we kennen, staat dat erbij. Ook zie je de vliegroutes en de luchthavens. Met zo’n systeem kun je veel preciezer zien wat voor vlees je in de kuip hebt.’

Op een radar zien alle vliegende objecten er hetzelfde uit. Toch had een ervaren militair kunnen zien dat het hier niet om een raket ging, denkt zowel hij als Melkert. ‘Het Oekraïense vliegtuig vloog rond de aanslag zo’n 500 kilometer per uur’, zegt Melkert. Een kruisraket gaat tijdens zijn vlucht veel harder: 880 kilometer per uur. Dat kun je op de radar zien. ‘Ook vloog het op een volkomen normale route. Hij boog iets naar rechts af, maar dat was gebruikelijk bij de route naar Kiev. Maar daarmee vloog hij natuurlijk wel recht op de basis af.’

Moet er altijd een mens op een knop drukken? Of is er ook een automatische stand?

‘Vrijwel alle korteafstandsraketten hebben een automatische modus’, zegt Wijninga. ‘In dat geval hoef je nergens meer op te drukken. Een computer twijfelt niet. Die schiet direct. Maar ook daarachter zit een menselijk besluit: om hem aan te zetten.’

In meerdere berichten wordt gemeld dat het Oekraïense vliegtuig werd getroffen door twee raketten. Bij de automatische stand worden, zeker als het doel zo dichtbij is, altijd twee raketten tegelijk afgevuurd, om er zeker van te zijn dat het doel wordt geraakt, zegt Wijninga. ‘Maar ook bij een handmatige bediening is er een stand, de ripple mode, waarbij dit kan.’

De 10 seconden die door Iraanse militairen worden genoemd als ‘beslistijd’ zijn volgens hem realistisch.

Wat gebeurt er vervolgens in de lucht?

‘Een Tor-raket gaat met 2.500 tot 3.000 kilometer per uur op zijn doel af’, zegt Wijninga. ‘Hij wordt vanaf de radar op de grond aangestuurd en er zit een antenne in de kop. Voor een passagiersvliegtuig is daar geen ontkomen aan. Zo’n vliegtuig is een sitting duck, net als MH17 toen.’

Vlak bij het vliegtuig ‘voelt’ de 3 meter lange raket via een sensor dat hij in de buurt is en explodeert hij. Deze schokgolf treft het vliegtuig. ‘Tegelijkertijd spat de metalen mantel om de raket door de klap uiteen in heel veel kleine scherven, zoals een schot hagel’, zegt Melkert.

De scherven slaan vervolgens in op het vliegtuig. ‘Ze kunnen de vleugels met daarin de brandstoftanks raken, waardoor er brand kan ontstaan.’ Dat zou overeenkomen met het inslagpatroon dat op foto’s van het vliegtuig te zien was, zegt hij. Ook kan de motor door de klap geraakt worden en in brand vliegen. De metalen scherven kunnen ook de passagiers raken.

Een Tor-raket bevat relatief weinig explosief materiaal, zo’n 15 kilo. Dat kan volgens beide deskundigen een verklaring zijn voor het feit dat het toestel niet in de lucht desintegreerde, maar nog een tijdlang brandend doorvloog. Melkert: ‘Pas op de grond ontstond een grote vuurbal.’