Kroatische onheilsprofeet Srecko Horvat filosofeert over de toekomst: ‘Optimisme, dat is iets voor de elite’

Filosoferen over de dystopische wereld die ons te wachten staat, doet de Kroatische onheilsprofeet Srecko Horvat graag. ‘Dat maakt je strijdbaar.’

Het Kroatische eiland Vis gold in de Tweede Wereldoorlog als een baken van verzet. Hier hield de Joegoslavische partizanenleider en latere communistische president Tito zich schuil. Vanuit de grotten van het eiland plande hij zijn aanvallen op de nazi’s en Italiaanse fascisten. Vis ging de geschiedenis in als het enige eiland in de Adriatische Zee dat niet door Hitler is ingelijfd.

Maar over die roemrijke geschiedenis zal je niet veel mensen meer horen, verzucht de op Vis woonachtige Kroatische filosoof Srecko Horvat (1983). Vis is nu vooral bekend als het denkbeeldige Griekse eiland Skopelos uit de musical Mamma Mia 2. De bezetting van de idylle is er volgens Horvat alsnog gekomen. Door de toeristen, wel te verstaan. Die weten het eiland ’s zomers in steeds grotere aantallen te vinden.

‘Je kunt er niet meer aan ontkomen’, zegt Horvat via een Skype-verbinding vanaf het eiland. Zijn stem klinkt opgewekt. Maar de boodschap is dat niet. ‘Het kapitalisme rukt op in zijn ergste vormen. Laatst kwam Jon Bon Jovi – als iemand zich hem nog kan herinneren – hier met een enorm jacht langsgevaren. Die boot kostte 270 duizend dollar per week. Dat verdienen sommige mensen hier aan de kust in hun hele leven niet. We zijn een bizar filmdecor geworden.’

Welkom in de duistere wereld van Horvat, waarin het vijf voor twaalf is. Het kapitalisme heeft zijn giftige tentakels in alle lagen van de wereld uitgezet en houdt de mensheid gevangen. Ongemerkt stevenen we af op grote klimatologische en humanitaire rampen. Het is tijd voor een revolutie. Zo betoogt hij in zijn nieuwste boek Poetry from the Future – Why a Global Liberation Movement is Our Civilization’s Last Chance.

Horvat heeft de afgelopen jaren naam gemaakt als progressieve rebel, die zijn inspiratie onder andere haalt uit Karl Marx en revolutionairen als Che Guevara en Lenin. Weekblad Der Freitag riep hem in 2014 uit tot ‘een van de spannendste stemmen van zijn generatie’. Zijn boeken zijn in meer dan tien talen verschenen, waaronder het Nederlands.

Samen met de Griekse econoom en politicus Yanis Varoufakis richtte Horvat in 2016 de pan-Europese beweging Diem25 op. Die heeft als doel de Europese Unie ‘radicaal te transformeren’, onder andere door het invoeren van een Europese versie van de Green New Deal, vergelijkbaar met die van het Amerikaanse Congreslid Alexandria Ocasio-Cortez. Maar de strijd tegen de bourgeoisie gaat moeizaam. De partij haalde geen enkele zetel bij de Europese verkiezingen in april.

En dus heeft Horvat zich weer even tijdelijk teruggetrokken op zijn thuisbasis Vis. Het eiland loopt als een rode draad door de essays van Poetry from the Future.

‘Er zijn geen eilanden meer’, schrijft u.

‘Dat klinkt misschien paradoxaal uit de mond van iemand die op een eiland woont, maar het is zo. Ons land is bezet door toeristen. Als je naar de kuststad Dubrovnik gaat, waar een deel van Game of Thrones is opgenomen, hebben mensen het alleen nog maar over King’s Landing. Ik ben niet iemand die van traditie en al die onzin houdt, maar onze geschiedenis gaat verloren.’

Het toerisme heeft Kroatië toch ook veel gebracht?

‘Ik ben zeker niet tegen toerisme. Ik denk zelfs dat mensen meer zouden moeten reizen, mits duurzaam. Door te reizen kom je in aanraking met andere culturen, dat is goed tegen xenofobie. Maar bij de landen in de periferie van Europa – Kroatië, Griekenland, Malta, Cyprus – is het doorgeslagen. Het Kroatische bruto nationaal product bestaat nu voor 18 procent uit inkomsten uit de toeristenindustrie. Dat is niet goed. Het is een heel kwetsbare sector, die gemakkelijk getroffen kan worden door klimaatverandering, en zeer kwetsbaar is voor geopolitieke factoren.’

‘Het is niet alleen het toerisme hier dat me zorgen baart. Als ik het raam uit kijk, zie ik het microplastic in de zee ronddrijven. Ik geef toe dat dit ook weleens aan mij zou kunnen liggen, want ik ben nu eenmaal veel met dit soort thema’s bezig. Maar het is een feit dat je het plastic op het strand ziet liggen. Dat bedoel ik ook met dat er ‘geen eilanden meer zijn’. Je ontkomt nergens meer aan de problemen die voortkomen uit het kapitalisme.’

Horvat groeide op in Duitsland. Zijn vader ontvluchtte als liberaal het communistische regime van Tito. In 1991, het jaar van het begin van de Joegoslavische burgeroorlog, keerde het gezin terug. De jonge Horvat omgaf zich met boeken. Vooral de genres sciencefiction en dystopische fictie spraken hem aan. ‘Ik verslond praktisch alles op dat gebied.’

De jonge Horvat, die zich sterk aangetrokken voelde tot het gedachtengoed van Karl Marx, verzette zich fel tegen de groeiende hoop in de jaren negentig dat het kapitalisme in de vorm van het neoliberalisme alles zou gaan redden. Hij speelde bij een hardcore punkband; tijdens undergroundconcerten wisselde hij met vrienden boeken uit van Russische anarchisten, zoals Kropotkin en Bakoenin.

In dezelfde geest als die van de revolutionairen schrijft Horvat zijn werk. Hij mijmert over revoluties, al koestert hij weinig hoop dat die daadwerkelijk zullen plaatsvinden.

Horvat distantieert zich van alle ellende die communistische systemen hebben voortgebracht. Desondanks weigert hij de ideologische handdoek in de ring te gooien. Juist omdat het voor hem heel duidelijk is welk systeem het ware kwaad vertegenwoordigt: het kapitalisme.

De titel van uw boek, Poetry from the Future, verwijst naar een citaat van Karl Marx: ‘De sociale revolutie van de negentiende eeuw kan zijn poëzie alleen uit de toekomst halen, niet uit het verleden’. Waarom is dit citaat zo belangrijk voor u?

‘Marx toont hoe belangrijk het is om naar de toekomst te kijken. Alleen als we onder ogen zien hoe groot de problemen zijn die ons te wachten staan, dringt het tot ons door welke drastische veranderingen er nodig zijn. Ik vind dat we ons niet moeten schamen voor Marx. ’

Toch heeft het marxisme veel onheil gebracht.

‘Maar in het geval van Joegoslavië ook veel goeds. Er is veel kritiek geweest op de Socialistische Republiek Joegoslavië - en ik ben daar ook kritisch over - maar het valt niet te ontkennen dat het land juist in die fase ongekend is gemoderniseerd, bijvoorbeeld op het gebied van sociale woningbouw en infrastructuur. Voor de bevolking waren het onderwijs en de gezondheidszorg gratis. Tientallen etniciteiten leefden hier tot de jaren negentig vreedzaam samen.’

‘Ik zou het dan ook willen omdraaien: het kapitalisme heeft juist veel onheil gebracht. En je ziet hoe de problemen zich nu wereldwijd in angstwekkende snelheid opstapelen. Autoritaire regimes rukken op, van Trump in de Verenigde Staten tot en met Viktor Orbán in Hongarije. De ijskappen smelten in rap tempo. We hebben net de heetste gemeten junimaand uit onze geschiedenis achter de rug. In 2050 zullen er naar voorspelling honderden miljoenen vluchtelingen zijn. We gaan een dystopische toekomst tegemoet.’

Zijn we niet genoeg met de toekomst bezig?

‘Integendeel. We zijn in het Westen gevangen door het presentisme (een begrip uit de tijdsfilosofie, niet het presentisme als manier van historische analyse, red.). Onze generaties worden elke seconde van de dag gebombardeerd met informatie, zodat we alleen nog maar met het huidige moment bezig zijn. We zijn niet meer in staat over onze toekomst en geschiedenis na te denken. In die zin heeft het kapitalisme, en dan met name de bedrijven uit Silicon Valley, de volledige controle over ons gekregen.’

‘Ook westerse politici denken alleen maar op de korte termijn. Daar is de parlementaire democratie nu eenmaal op ingericht. Politici zijn zo’n vier of vijf jaar aan de macht, dan neemt een ander het stokje over. Dat gaat in China heel anders. Daar liggen de plannen voor de komende twintig jaar al klaar. Ik zeg niet dat China een utopische samenleving is, integendeel. Maar China is wel veel beter in staat vooruit te denken.’

De Nederlands overheid heeft net een veelomvattend klimaatakkoord gepresenteerd. Dat is gericht op de langere termijn.

‘We gaan in Europa inderdaad nu praten over oplossingen die nodig zijn voor de problemen van de toekomst. Maar het gaat allemaal veel te langzaam en het is niet genoeg. Zelfs als we nu alle auto’s met fossiele brandstoffen zouden vervangen voor elektrische auto’s – wat een enorme politieke daadkracht zou vergen – dan vervang je nog steeds een schadelijk product door een iets minder schadelijk product.

‘Mijn hele punt is dat we veel radicaler moeten durven denken. We moeten ons de vraag stellen: waarom willen we überhaupt een privéauto? Terwijl we veel beter kunnen praten over manieren waarop we onze openbaarvervoersystemen kunnen uitbreiden.’

Links krijgt vaak de kritiek geen groot verhaal meer te bieden. Uw partij, Diem25, heeft dat wel. Waarom is het dan toch niet gelukt een zetel te halen bij de Europese verkiezingen?

‘Ik zeg het heel eerlijk: geld was het probleem. We hadden een budget van 35 duizend euro voor onze hele campagne. Dan kun je weinig uithalen tegen de gevestigde partijen, die vaak door grote bedrijven worden gesteund. Maar we zijn niet terneergeslagen. We hebben een goede strijd geleverd en 130 duizend stemmen gehaald. Dat is goed voor een nieuwkomer. En we gaan door.’

Als ik het manifest van uw partij lees, krijg ik niet het idee dat Diem25 er veel in ziet: gelooft u wel in de Europese Unie?

‘Daar geloof ik zeker in. Teloorgang van de EU zou desastreus zijn. Maar het is overduidelijk dat we ons al in een desintegratieproces bevinden. Je ziet de onvrede overal. De EU is niet democratisch, daar zit een groot deel van het probleem. Het is zo tekenend dat de topposities van de EU niet zijn gevuld door de Spitzenkandidaten. Christine Lagarde wordt van IMF-directeur de nieuwe president van de Europese Commissie. De baantjes worden gewoon doorgeschoven.’

In uw boek schetst u een scenario waarin honderden miljoenen vluchtelingen naar Europa zullen komen. Wat moet Europa volgens u doen?

‘We moeten voorbij de vraag ‘wat moeten we doen’. Dat is het hele punt dat ik maak in mijn boek. In India zitten volgend jaar meer dan twintig grote steden zonder water. Dat zijn honderd miljoen mensen. Die moeten ergens heen. In de toekomst zullen steeds meer mensen naar Europa trekken, omdat dit het welvarendste deel van de wereld is.

‘De vraag is dan ook niet of we vluchtelingen moeten binnenlaten of niet: ze komen toch wel. Wat nodig is, is radicale mentaliteitsverandering. We moeten stoppen met onderscheid te maken tussen economische migranten en vluchtelingen. Zijn niet álle economische migranten slachtoffers van een uitbuitend kapitalistisch systeem? Dat soort vragen moeten we durven stellen. Maar wat ik nu zeg is onrealistisch, dat weet ik ook wel.’

Als u uw eigen voorstellen als onrealistisch beschouwt, heeft u dan nog wel hoop voor de toekomst?

‘Ongebreideld optimisme is iets voor de elite. Ik vind het juist belangrijk om te filosoferen over de dystopische wereld die ons te wachten staat. Dat maakt je strijdbaar. Maar ik koester wel hoop. Al is de toestand nog zo zwart dan is het nog steeds belangrijk een mooi leven te willen leiden. Laat je niet leiden door je technologische bubbel, maar durf los te breken uit de gevangenis van het presentisme.’