KONINGIN BEATRIX

Afgeschaft: Het defilé op Koninginnedag en het met Kerstmis schenken van chocolademelk voor het paleispersoneel.

Financiële positie: Gunstig. Ze bezit 4,5 dan wel 5 dan wel 6 miljard gulden, afhankelijk van de geraadpleegde bron.

W AT BEATRIX al op jonge leeftijd scherp in de gaten had, was dat een koningin de rol van staatshoofd tegenwoordig serieus moet nemen of er anders maar beter niet aan kan beginnen. Een beetje rondrommelen als samenbindend symbool - linten doorknippen, erewachten inspecteren, zieken bezoeken en ambassadeurs op de thee ontvangen - zou op termijn zoiets als institutionele zelfmoord betekenen.

Wilhelmina, haar grootmoeder, was de laatste Oranje die met vanzelfsprekendheid als monarch door het leven ging. De toevoeging 'bij de gratie Gods koningin der Nederlanden' vatte ze - kind van haar tijd en van haar voorgangers - zo letterlijk op, dat ze meende met de genade van de Allerhoogste autocratisch door de gouvernementele porseleinkast te kunnen stampen. En niemand die er wat van durfde zeggen. Ze regeerde nadrukkelijk mee, sloeg met de vuist op tafel als iets haar niet beviel, of wierp anders wel de aangereikte vulpen in de hoek van de kamer als een minister langskwam met een haar onwelgevallig wetsontwerp.

Dochter Juliana vormde als enige troonopvolgster de dunne lijn die de Oranjes met het verleden verbond, en mede daardoor was ze zich zeer bewust van wat ze vooral als een roeping zag. 'Wie ben ik dat ik dit doen mag?', was haar enigszins retorische vraag bij de aanvaarding van de 'taak die niemand zou begeren'.

Er klonk voorheen uit koninklijke mond ongehoorde nederigheid en misschien wel onzekerheid in door, die haar handelsmerk zouden worden. Juliana wilde 'gewoon' zijn, wat zij daaronder ook verstond, want gewoon is nu juist het enige dat een erfelijk staatshoofd niet is en ook nooit kan worden, maar als dat dan niet mogelijk was, kwam 'moeder van het volk' ook wel mooi in de richting.

Ook zij had haar buien en haar koppigheid. Ze zat wel eens een minister dwars en ze stuurde ook behoorlijk mee of tegen tijdens een kabinetsformatie, hét moment waarop een koning in Nederland politieke invloed kan uitoefenen en wat zich dan ook meteen in geheime schemersferen afspeelt. Maar meer dan naar het inhoud geven aan de functie waarvoor ze in de wieg was gelegd, ging haar hart uit naar menselijke problemen en wereldleed. Meer maatschappelijk werkster dan monarch, meer mevrouw dan majesteit - meer naast de rode loper.

Beatrix moet hebben ingezien dat het koningschap zoals dat door haar moeder werd vervuld weliswaar een sprookjesachtige aanblik kan bieden, en dat een wuivende hand in een gouden koets menig onderdaan een warm gevoel dan wel een brok in de keel kan bezorgen, maar dat deze aanpak de monarchie op termijn onvoldoende bestaanszekerheid verschaft.

Het kan een kwestie van karakter zijn dat ze het anders doet. Geldingsdrang is haar niet vreemd, maar het lijkt toch vooral een kwestie van scherp inzicht en van een rationele benadering: een symbolisch koningschap, naar bijvoorbeeld het Zweedse model, heeft uitsluitend een ceremoniële functie, is voor het overige inhoudsloos, en kan dus ook per direct worden opgeheven als het volk er genoeg van heeft.

Dat te voorkomen, is wat de huidige koningin voor ogen staat. Ze speelt haar rol van koningin in het belang van de continuïteit, van het veiligstellen van de constitutionele monarchie. En daar komt nog iets bij. Juliana heeft het regeren in de praktijk en min of meer door schade en schande geleerd, terwijl Beatrix van jongs af door school, studie, staatsbezoeken, officiële ontvangsten en buitenlandse reizen in de juiste houding is gekneed, en dat bepaald niet tegen haar zin.

Ze had al een paar jaar ongeduldig staan trappelen toen ze op 30 april 1980 werd ingehuldigd in Amsterdam, waar de stemming op straat ('Geen woning, geen kroning') sterk deed denken aan de rellerigheid in 1966 ('Republiek!' en 'Claus 'raus!'), toen ze trouwde met de destijds omstreden Duitser Claus von Amsberg. Als je na een aanloop van een jaar of vijfentwintig dan eindelijk op de troon zit en aan het hoofd staat van een familiebedrijf dat van generatie op generatie is overgegaan, zie je liever niet dat net toevallig onder jouw bewind de zaak helaas moet worden opgeheven omdat de loop eruit is.

Rationeel beschouwd is in een hedendaagse parlementaire democratie de figuur van een staatshoofd dat zijn benoeming enkel en alleen dankt aan zijn geboorte, een anomalie. Beatrix dénkt rationeel en ze ís zo'n staatshoofd. In haar geval leidt dat echter niet tot schizofrenie of existentiële twijfel, maar tot een taakopvatting waarvan zij meent dat die de enige juiste is om het voortbestaan van de troon te garanderen. Ze wordt wel aangeduid als de directeur van de BV Vorstenhuis, of als de president-commissaris van de BV Nederland. Door haar inderdaad bedrijfsmatige aanpak is het begrip 'modern koningschap' geïntroduceerd. Het is deze paradox die Beatrix gestalte wil geven.

Bij haar 121/2-jarig regeringsjubileum typeerde senaatsvoorzitter Tjeenk Willink Beatrix als volgt: 'Deze koningin levert aan de levende democratie een belangrijke bijdrage door werkelijk inhoud te geven aan de rechten van een onschendbaar staatshoofd. Zij doet dat van hoog tot laag, van links tot rechts, bij allochtonen en autochtonen, binnenskamers en publiek, hier en overzee.' Een bemoeial dus? Dat zullen sommigen in haar omgeving vinden, maar volgens de Grondwet mág ze zich met alles bemoeien. De ministers moeten haar maar in toom houden.

Vergeleken met die van haar moeder vertoont de regeerperiode van Beatrix hooguit enkele kleinere bedrijfsongevallen en al helemaal geen rellen of schandalen. Politiek opmerkelijk waren twee interventies tijdens kabinetsformaties. In 1981 benoemde ze De Gaay Fortman tot kabinetsformateur, zeer tegen de zin van Van Agt; in 1994 werd ook tot diens eigen verrassing Wim Kok als formateur aangewezen, waarmee de weg naar het eerste paarse kabinet open lag.

Juliana, en met haar de monarchie, struikelde in de jaren vijftig bijna over de Hofmans-affaire (mystiek aangelegde gebedsgenezeres had in de jaren vijftig grote invloed op de koningin); ze kreeg de opschudding te verwerken over dochter Irene die overging naar het rooms-katholieke geloof, in het huwelijk trad met een Spaanse troonpretendent en haar lidmaatschap van het koninklijk huis daarvoor liet varen; ze beleefde de verontwaardiging over de partnerkeuze van Beatrix en vervolgens over de keus voor Amsterdam als stad van de huwelijksinzegening; maakte de voor een koningshuis tamelijk destabiliserende jaren zestig mee en moest ook nog de schande ondergaan dat Bernhard zijn militaire functies neerlegde nadat in de Lockheed-affaire aan het licht was gekomen dat hij zich schuldig had gemaakt aan onoorbare handelingen.

Het devies van Beatrix lijkt te zijn: schade voorkomen. Als de koningin of een ander lid van het koninklijk huis in opspraak komt, is het gehele instituut in opspraak, waarmee direct het voortbestaan van de monarchie ter discussie kan komen. Dit heldere inzicht van de majesteit leidt ertoe dat de paleizen Huis ten Bosch (wonen) en Noordeinde (werken) volstrekt gesloten werelden vormen, waaruit niets onbedoeld naar buiten komt. De sterk gerationaliseerde hofhouding - Beatrix begon begin jaren zeventig al over een nieuwe opzet na te denken - is niet langer het gezellige rommeltje uit de tijd van Juliana, maar wordt gekenmerkt door deskundigheid, doelmatigheid en discretie. Wie zijn mond voorbijpraat, kan vertrekken.

Nog op een ander, veel meer opvallend terrein probeert de koningin schade te voorkomen. Ongetwijfeld voor een deel uit persoonlijke ambitie, maar zeker ook om discussie over het soortelijk gewicht van het koningshuis de pas af te snijden, stort ze zich met alles wat in haar is - en dat is veel - op het vergroten van haar speelveld. Ze is lid van de regering, maar politieke macht heeft ze niet, omdat immers alles wat ze officieel zegt en doet onder de ministeriële verantwoordelijkheid valt. Des te meer is ze in de loop van haar regeerperiode op zoek gegaan naar mogelijkheden om haar politieke invloed te vergroten. Dat doet af en toe, ook in het kabinet, de vraag opwellen of majesteit niet wat ver gaat in haar expansiedrift.

Er wordt wel gezegd dat het hof van Beatrix onder haar strakke leiding tot een soort schaduwregering is uitgegroeid, met de bazin aan het hoofd als een extra minister buiten het kabinet. Het lijkt in elk geval duidelijk dat ze er meer werk van maakt dan strikt noodzakelijk. Met haar hang naar perfectie, haar werkdrift, ambitie, nuchterheid en rationaliteit oefent ze een in aanleg tamelijk onduidelijk ambt uit, waaraan ze in hoge mate zelf inhoud geeft. Niet eens zozeer om zichzelf, hoewel dat ook zal meespelen, maar om het ambt zelf. Ze leeft zich uit in kerstboodschappen, overlegt mee over de Troonrede en tracht ook in toespraken bij uiteenlopende andere gelegenheden invloed uit te oefenen door haar zorg, verontrusting of tevredenheid uit te spreken.

'Ze noteert alles wat je zegt' (oud-informateur De Koning). 'Een gesprek met haar is een hachelijk examen' (oud-premier Van Agt). Ze weet wat management is, ze weet waar ze het over heeft en daarom wil ze serieus genomen worden. Maar dan ook in alle opzichten. Het 'mevrouw' waarmee Juliana wilde worden aangesproken, is vervangen door 'majesteit', een revérence is niet verplicht maar wordt wel op prijs gesteld, ze wil overal en altijd als majesteit worden ontvangen en ze gedraagt zich ook als zodanig. Ze realiseert zich goed dat ze nu juist niet gewoon is en een ongewone functie uitoefent.

Het lijkt wat op gespannen voet te staan met modern koningschap, maar juist hierdoor moet het voortbestaan van de troon bestendigd worden. Als het volk geen monarchie meer wil, is het afgelopen met de monarchie. Dus zorgt Beatrix dat ze gewild blijft, en met haar de troon. Door in de beslotenheid van de regering haar rechten op te eisen, door in haar directe omgeving haar wil tot wet te maken, en door bij openbare optredens royaal te stralen en te schitteren op de rode loper. Zo heeft ze zichzelf tot een hoger doel verheven.