Koester uw klokkenluider

De onthullingen door klokkenluider Edward Snowden moeten worden gezien als een daad van een gek, van een ontheemde narcist. Snowden weet niet wat het is om zorg te dragen voor een ander en voor het algemeen belang. Zo onderhield hij nauwelijks contact met zijn moeder en de buren en was hij niet ingebed in enige sociale structuur. Met een betere achtergrond en een gezondere levenshouding zou Snowden niet tot deze ondankbare en zelfgenoegzame actie zijn gekomen. Individualisten zoals Snowden zijn niet alleen een bedreiging voor de NSA, maar voor de Amerikaanse samenleving als geheel.

Deze profielschets van de hand van columnist David Brooks in de New York Times - ook verschenen op de opiniepagina van deze krant - is geheel volgens het boekje. Klokkenluiders worden door hun tegenstanders eventueel met behulp van psychiaters en andere 'deskundigen' in de regel voor gek verklaard. Maar anders dan Brooks ons wil doen geloven, vertelt de (vermeende) 'gekte' van klokkenluiders ons vooral iets over hun professionele omgeving. Iedere organisatie krijgt de klokkenluider die zij verdient.

Een gezonde organisatie heeft geen helden nodig om ethisch en rechtstatelijk op koers te blijven. In een organisatie met voldoende zelfreinigend vermogen hoeft een werknemer geen immense obstakels te overwinnen om legitieme zorgen te uiten. In zo'n organisatie kunnen gewone mensen op gewone wijze belangrijke kwesties intern aan de orde stellen.

Zo beschouwd zijn gezonde organisaties schaars. Iedereen met een baan weet hoe lastig het is om op de werkvloer kritiek te uiten op een baas of collega. Laat staan om de klok te luiden.

Ook al volgen ze 'keurig' de interne procedures voor het melden van misstanden, klokkenluiders riskeren alles wat een 'normale' burger koestert: werk, familie en sociale status. Klokkenluiders worden gestraft omdat zij het 'buitenperspectief' - dat van het geweten, de samenleving, of het recht - binnen de organisatie brengen. Zij laten daarmee te duidelijk zien dat zij niet restloos samenvallen met hun organisatie. Dat maakt hen vogelvrij. De ooit zo gewaardeerde, getrouwde en goed verdienende ingenieur eindigt als eenzame, alleenstaande pizzabezorger op een flatje driehoog achter. Soms zijn de represailles zodanig dat de klokkenluider ernstige psychologische en emotionele schade oploopt.

Dit patroon hebben we bijvoorbeeld kunnen zien bij de klokkenluiders Fred Spijkers, Ad Bos en Hester van der Wal. Spijkers weigerde als maatschappelijk werker bij Defensie een weduwe te vertellen dat haar man was omgekomen door eigen schuld. Zijn dood werd veroorzaakt door ondeugdelijke landmijnen. Spijkers bracht dat uiteindelijk naar buiten en belandde in een meer dan twee decennia durende nachtmerrie met de overheid als opponent.

Bos onthulde de bouwfraude en leverde daarmee de staat een flinke som geld op. Hij wordt tot op de dag van vandaag als enige van de betrokkenen in de bouwfraude nog steeds vervolgd. 'Het Openbaar Ministerie lijkt zich meer te concentreren op klokkenluider Bos dan op de bouwbedrijven die de misstanden hebben begaan,' aldus een FNV jurist.

Van der Wal bracht misstanden naar buiten in een gesloten GGZ-kliniek waar een megalomane psychiater jarenlang een schrikbewind voerde met ernstig leed voor zijn patiënten tot gevolg. Zij verloor daarop haar baan.

Natuurlijk, niet alle werknemers die gevoelige gegevens naar buiten brengen, verdienen bescherming. Bedrijven en zeker inlichtingendiensten moeten bepaalde informatie geheim kunnen houden, om commerciële redenen of vanwege staatsveiligheid. Maar ook een werknemer bij een geheime dienst kan klokkenluider zijn, want zelfs een geheime dienst is geen morele en rechtstatelijke vrijplaats.

Values are the foundation of our business staat in de ethische leidraad van Booz Allen, het bedrijf waar Snowden werkte toen hij de klok luidde. Het is ook het bedrijf dat hem direct daarop ontsloeg. De vijftig pagina's tellende leidraad staat vol foto's met glimlachende werknemers en bijpassende citaten die suggereren dat bij Booz Allen het ethisch juiste doen, vooral plezierig is. Geen spoor van het 'bloed, zweet en tranen' dat ethiek op de werkvloer is. Het laat de tweeslachtigheid zien die het integriteitsbeleid van een organisatie vaak kenmerkt: naar buiten hoogstaand, naar binnen weinig meer dan een disciplinerende tucht in een gemoraliseerd jasje en een gereglementeerde doofpot. Dat de directeur van de ethiekafdeling van Booz Allen zijn sporen vooral heeft verdiend (als kolonel) in het leger is in dit verband wellicht illustratief.

Politiek filosoof Fred Alford vergelijkt de klokkenluider met de 'laatste man' uit 1984 van George Orwell. 'The whistleblower is the last man, not just tortured but exposed and sacrificed so that others might see what it costs to be an individual in this benighted world.' De klokkenluider wordt volgens Alford vernietigd vanwege zijn claim op individualiteit. Hij is de zondebok die ritueel wordt geofferd.

In Nederland ligt momenteel een wetsvoorstel bij de Tweede Kamer voor de oprichting van een 'Huis voor Klokkenluiders'. Het idee achter deze wet is grof gezegd dat klokkenluiders zoals Spijkers, Bos en Van der Wal vanwege hun recht op vrijheid van meningsuiting en hun belangrijke maatschappelijke en rechtstatelijke functie speciale bescherming verdienen. De wet voorziet in interne- en externe meldingsprocedures en garandeert zorgvuldig onderzoek naar de juistheid van deze meldingen. Ook beoogt de wet klokkenluiders te beschermen tegen represailles van de werkgever en de overheid.

Dit laatste punt is de achilleshiel van elke klokkenluidersregeling. Organisaties waaronder de overheid - denk aan Spijkers - kunnen klokkenluiders op zeer geraffineerde manieren het leven zuur maken, manieren die het recht moeilijk detecteert en beïnvloedt. Daarbij, de waarde van een klokkenluidersregeling hangt mede af van degene die haar toepast. Als die toepassing toegeeflijk is naar de werkgever die van zijn niet loyale werknemer af wil - geef hem eens ongelijk -, dan komt er van bescherming op de werkvloer weinig terecht.

Een klokkenluider als goed werknemer is geen contradictio in terminis. Een goed werknemer kan klokkenluider zijn. Werkgevers willen dat echter maar niet ter harte nemen. Hier ligt een taak voor journalisten, vakbonden en NGO's. Zij kunnen werkgevers onder druk zetten en zonodig (publiekelijk) bekritiseren, steeds wanneer klokkenluiders oneigenlijk worden behandeld. Zonder een mentaliteitsverandering bij werkgevers en bij de overheid blijft de klokkenluider (in elk geval op de werkvloer) de zondebok.

Tot die tijd kan een klokkenluider in een enkel geval maatschappelijk gerehabiliteerd worden en zelfs worden beloond en bewonderd vanwege zijn morele heldendom. Op zijn werk blijft hij persona non grata. De klokkenluider eindigt in een sociaal isolement, met WW of bijstand en wellicht een lintje. Dit is niet alleen kwalijk voor de klokkenluider in kwestie, het is een verkeerd signaal naar werknemers in het algemeen. Zij worden aangemoedigd om zich slapende te houden, ook als het vanuit rechtstatelijk en maatschappelijk oogpunt meer in de rede ligt klaarwakker te zijn. Zo wakker als Snowden.

Iris van Domselaar (1976) is rechtsfilosoof en werkzaam aan de Faculteit der Rechtsgeleerdheid van de Universiteit van Amsterdam.

undefined