Klimaatsceptici én klimaatbeschermers wantrouwen de groene VVD’er Ed Nijpels

Woensdag wordt duidelijk of het ontwerp-klimaatakkoord volstaat om de uitstoot van broeikasgassen in Nederland fors te verminderen. Ed Nijpels leidde de partijen die het akkoord sloten en krijgt nu kritiek van voor- én tegenstanders van klimaatmaatregelen.

Tegenwoordig kan er geen interview voorbijgaan met Ed Nijpels (68, VVD), of de voorzitter van het Klimaatberaad, alom aanwezig, krijgt de vraag hoe het staat met zijn eigen ecologische voetafdruk.

Dan komt altijd de boerderij ter sprake in het gehucht Dijken, zijn woning toen hij commissaris van de koningin in Friesland was. De stolpboerderij uit 1820 staat al jaren te koop. Er staan vijf cv-ketels in, elk met een eigen modem en telefoonnummer. Zodat de eigenaar, onderweg vanuit de Randstad, kon inbellen om zijn vertrekken op afstand warm te krijgen.

Nijpels: ‘De boerderij is op verzoek van de milieu- en natuurfederaties doorgelicht op de energiezuinigheid ervan. Het rapportcijfer was een 8 min. En de koppeling van die modems aan de cv-ketels: die is mij juist door een energie-expert geadviseerd om verspilling tegen te gaan.’

Helpen doet dit niet. Onlangs nog greep Hans Wiegel zijn zaterdagse column in De Telegraaf aan om Nijpels terecht te wijzen: ‘Goeroe Ed doet privé bar weinig.’ Het is dezelfde krant die Nijpels graag aanpakt als ‘klimaatdraak’ of ‘klimaatpaus’, de man die ‘onze’ gehaktbal wil afpakken door de klimaatvervuilende veeteelt te kapittelen.

Klimaatsceptici moeten niets van hem hebben en veel partijgenoten vinden dat een échte VVD’er er toch vooral dient te zijn voor het bedrijfsleven. En dan zijn er nog de (ex-)politici die hem sowieso niet lusten. Geert Wilders beschimpt hem als ‘de Al Gore van Nederland’ en Thierry Baudet, het nieuwe geweten van rechts, twittert gretig: ‘De man heeft geen idee waar hij mee bezig is.’ Volgens hem kosten de klimaatplannen duizend miljard.

De hoofdpersoon zelf, enigszins vermoeid door alle wantrouwen over zijn foot print, geeft voor de gelegenheid tot in detail inzage in zijn woonsituatie. Hij woont alweer vijf jaar in Amsterdam. ‘Ik heb een rijksmonument dat is aangepast op advies van Groene Grachten, opgericht door Wubbo Ockels. De vloeren, het dak en de muren zijn zwaar geïsoleerd. Ik heb een zelfdenkende cv-ketel en programmeerbare radiatoren. Ik kook op inductie en neem gas en licht af bij de duurzame leverancier Vandebron.’

De toekomst van het klimaat

Woensdag komen het Centraal Planbureau en het Planbureau voor de Leefomgeving met hun doorrekeningen van het ontwerp-klimaatakkoord dat op verzoek van de politiek door de polder is opgesteld. Tientallen maatschappelijke organisaties en het bedrijfsleven verzamelden zich aan vijf ‘sectortafels’ (elektriciteit, industrie, landbouw en landgebruik, mobiliteit en gebouwde omgeving) om onder voorzitterschap van Nijpels te praten over de toekomst van het klimaat. Op 21 december vorig jaar presenteerde de voorzitter een plan van aanpak met meer dan zeshonderd maatregelen.

De horizon is op 2030 gesteld, met 49 procent CO₂-reductie als doel. Terwijl Nijpels na de presentatie lezingen geeft om draagvlak te organiseren bij alle bezorgde burgers en ondernemers, barst de kritiek in de politiek en de media los. ‘Te duur.’ ‘De gewone man wordt weer gepakt.’ ‘Straks mogen we niet meer vliegen.’ ‘Nederland wil het braafste jongetje van de klas zijn.’

Daarbij komt dat de milieu-organisaties en de vakbeweging op het allerlaatste moment hun handtekening aan het concept-akkoord hebben onthouden, omdat naar hun idee de rekening te weinig komt de liggen bij de grootste vervuilers: de industrie. Kortom, Ed Nijpels kan geen goed doen.

Pijnlijk voor de voorzitter is dat zijn partijgenoot Klaas Dijkhoff, terwijl de inkt van het ontwerpakkoord nog niet droog is, in – daar is hij weer: De Telegraaf – de aanval opent. Hij zegt dat de kans nihil is dat de maatregelen van Nijpels c.s. worden uitgevoerd, zet zijn collega van D66 Rob Jetten weg als ‘een klimaatdrammer’, en zegt stoïcijns: ‘Ik heb helemaal geen akkoord.’

Nijpels geeft minzaam commentaar, in de wetenschap dat de VVD-fractievoorzitter tot laat heeft meegeschreven aan het akkoord. Hij heeft dan al gebeld met Dijkhoff. In Buitenhof zegt hij er dit over: ‘Ik heb hem één simpele vraag voorgelegd: of hij nog steeds achter de doelstelling van 49 procent staat, en het antwoord was ‘ja’. Daarmee was voor mij de kous af. Al vond ik het niet chic dat de tafels zo laatdunkend werden toegesproken.’

Voortdurend schipperen

Het toont dat Nijpels als voorzitter van het klimaatakkoord voortdurend moet schipperen tussen partijen, om niet te zeggen: het is niet goed of het deugt niet. Een groene VVD’er wordt gewantrouwd door links en rechts.

Oud-directeur van Greenpeace Sylvia Borren, die jaren met voorzitter Nijpels onderhandelde over het milieu, zegt: ‘Door hem zijn we zeker zes jaar achterop geraakt. Ik noem hem een luie neoliberaal.’ Terwijl Kees Vendrik, oud-Kamerlid van GroenLinks en voorzitter van de sectortafel Elektriciteit zegt: ‘Het is bewonderenswaardig hoe hij al dertig jaar met die groene missie bezig is. In verschillende hoedanigheden. Hij is zeer dedicated.’

In feite is Nijpels een koorddanser op zoek naar draagvlak, ergens tussen Jesse Klaver en Thierry Baudet in, en een overtuigde maar ook niet te benijden prediker, paus desnoods, die inziet dat de politieke waan van de dag zich lastig verhoudt tot de noodzaak om bij het klimaat langer vooruit te kijken.

Klaas van Egmond, emeritus-hoogleraar milieukunde, oud-directeur van het voormalige Milieu- en natuurplanbureau en volgeling van Nijpels, verwijst in dit verband naar het boek Collapse (2005) van de Amerikaan Jared Diamond. ‘Nu verantwoordelijkheid nemen voor rampen die je ziet aankomen, dáár hebben we het over.’ Diamond schrijft over beschavingen die zijn verdwenen onder ecologische rampen, over ouderen, de belanghebbende generatie van dit moment, die weigeren rampen te voorkomen, terwijl ze die wel zien aankomen. In Den Haag is dat laatste bijna een wetmatigheid.

Pieter Winsemius, indertijd door VVD-leider Nijpels binnengehaald als milieuminister (1982-1986), prijst Nijpels om zijn engagement. Dat is volgens hem altijd overeind gebleven. ‘Bij mij draaide het om het milieu, bij Ed is het klimaat voor het eerst op de agenda gekomen. Het gat in de ozonlaag!’

Volgens hem markeert het Nationaal Milieu Programma (NMP) het moment waarop de politiek voor het eerst de ernst onder ogen ging zien. En dat NMP was van Nijpels. In de Kersttoespraak van 1988 begon koningin Beatrix erover. Winsemius: ‘De beroemde passage ‘Langzaam sterft de aarde’, ja, die maakte heel veel los.’

Voorzitter van veel groene clubs

Tientallen ‘organisaties’ zat of zit Nijpels gedurende zijn lange carrière voor. Waaronder veel groene clubs. Politieke fracties, colleges van B & W en Gedeputeerde Staten. Van de stichting Ronald McDonald Kinderfonds en Stichting Pensioenfonds ABP tot AVRO/Tros.

De afgelopen jaren was hij als kroonlid van de SER voorzitter van de Borgingscommissie van het Energieakkoord (uit 2013). Sinds begin 2018 volgde daarop het voorzitterschap van het Klimaatberaad. Hij is zodoende hét gezicht geworden van Nederland na het klimaatakkoord van Parijs (2015).

Siegfried Woldhek, de oud-directeur van het Wereldnatuurfonds, die hem meemaakte als voorzitter van dat fonds: ‘Het klimaat is een allesomvattend probleem en je weet dat de boodschap hoe dan ook een moeilijke wordt. Je moet er maar zin in hebben om daar je vingers aan te branden.’

Wat maakt dat hij altijd weer die voorzitter is? IJdelheid, zucht naar geld en macht, zeggen tegenstanders. Specifieke kwaliteiten, zeggen bewonderaars. Nijpels is onvermoeibaar, is bekwaam in partijen bij elkaar brengen, kan heel goed samenvatten, is communicatief ijzersterk. Zoals PvdA-Kamerlid William Moorlag over hem opmerkte: ‘Hij kan een vis uit het water lullen.’

Voor dit portret sprak de Volkskrant met wetenschappers, (ex-)politici, vertegenwoordigers van maatschappelijke organisaties, en (oud-)ambtenaren, met een aantal op vertrouwelijke basis. Vrijwel niemand twijfelt eraan dat Nijpels oprecht geëngageerd is, dat hij meent wat hij zegt.

Slechts een enkeling komt met fundamentele kritiek. Sylvia Borren (ex-Greenpeace) kijkt teleurgesteld terug op het Energieakkoord van 2013, en vooral wat daarmee is gedaan in de jaren erna. Het akkoord moest leiden tot 16 procent duurzame energie, en een energiebesparing van 1,5 procent per jaar. Die afspraken zijn door Nijpels als voorzitter niet ‘geborgd’, zegt zij, terwijl dat wel zijn verantwoordelijkheid was.

Volgens Borren kiest Nijpels als het erop aankomt voor het grootkapitaal, de groei, de werkgevers, de auto. ‘Bij de onderhandelingen merkte je dat zijn respect lag bij industrie, terwijl hij met dedain omging met vertegenwoordigers van de milieu- en vakbeweging.’

Els Bos, beleidsadviseur van de FNV die tezelfdertijd betrokken was bij het Energieakkoord, is milder. Zij twijfelt niet aan zijn deskundigheid. ‘Maar het blijft een VVD’er. In zijn wereld ligt de focus toch op politiek en bedrijfsleven. Hij heeft niets met ‘de wereld van werk’ zoals wij van de vakbond dat noemen. Dat maakte het soms lastig, want je mag van de voorzitter verwachten dat hij oog heeft voor alle belangen. Het evenwicht was wel eens zoek.’

Borren, stellig: ‘Ik vind dat hij ernstig tekort is geschoten. Na 2013 is alleen maar achteruit onderhandeld. Windenergie op zee is gelukt, maar op land zijn de doelstellingen niet gehaald. Niet bij mobiliteit, niet bij de woningbouw, de energiebedrijven en de industrie. Nijpels faciliteerde alleen en bediende zich constant van die gekmakende platitudes om iedereen het idee te geven dat het goed kwam. Hij is de Emile Ratelband van het klimaat.’

Hans Alders (PvdA), eveneens oud-minister van Milieu en nog even voorzitter van het polderorgaan ORS dat over de luchtvaart (en daarmee het klimaat) gaat, is de tegenovergestelde mening toegedaan. Hij vindt juist dat Nijpels zich ook bij het Energieakkoord ‘heeft bewezen’. ‘Hij trekt en hij sleurt. Hij is er als voorzitter de verpersoonlijking geworden van dit vraagstuk.’

Nijpels zelf ontkent dat hij zijn doelen niet heeft gehaald. ‘Ik begrijp niets van de kritiek van Sylvia Borren, we kennen elkaar goed, dit is complete onzin. Van de vijf doelen van het Energieakkoord in 2020 en 2023 zijn er drie binnen handbereik. Van twee andere, waaronder een 14 procent-energiebesparing, is meer dan 80 procent gehaald.’

Minister op het onbekende terrein van milieu

Ed Nijpels stond, voordat hij in de jaren tachtig minister van VROM werd, niet bekend als iemand die erg met het milieu bezig is. Of hooguit met het milieu dat opduikt in de societyrubrieken. Glaasje erbij, pochetje, eeuwige lachebek: dat paste niet bij zoiets zorgelijks als de ondergang van de planeet.

Na Wiegel was hij in 1982 de jeugdige lijsttrekker, die volgens Neelie Kroes ‘stroop aan zijn achterste’ had. Hij won met de duimen omhoog tien zetels. Maar vier jaar later was hij die weer kwijt en stelde Frits Bolkestein in de fractie zijn positie ter discussie. Joris Voorhoeve ging de boel leiden. En Nijpels ging vervolgens het kabinet in, als minister op het voor hem onbekende terrein van milieu. Winsemius: ‘Gelukkig had hij de smaak snel te pakken.’

In die jaren groeide bij minister Nijpels het besef dat de vieze uitstoot van auto’s kon worden aangepakt. De Amerikanen bedachten de katalysator, die schadelijke uitlaatgassen omzet in koolstofdioxide, stikstof en waterdamp. Nijpels vond het een geweldige vinding.

Klaas van Egmond, toen nog een jonge milieuonderzoeker bij het RIVM, nu emeritus hoogleraar: ‘Nijpels kon en kan goed luisteren. Hij vroeg ons of met die katalysator de smog kon worden aangepakt. Wij zeiden ja. Hij wilde hem invoeren ‘door degene die hem niet had, te laten betalen voor degene die hem wel had’. Er waren juristen die zeiden dat dit niet mocht van Europa. Nijpels zei: daar gaan we niet op wachten, dan krijgen we straks maar een miljoen boete. Die lef om dat te doen! Zo’n minister was onze kampioen.’

Ingenieur Marius Enthoven, gepensioneerd topambtenaar, is zo ongeveer zijn hele werkzame leeftijd met milieu en klimaat in de weer geweest. Lang op het ministerie van VROM, later bij de Europese Commissie. Hij vond Nijpels geknipt om in de politiek het milieu op de agenda te krijgen. ‘In zijn periode liepen we in Nederland voorop met het klimaatbeleid. Hij heeft het benoemd en geadresseerd. Hij toonde moed en beschikte over doorzettingsvermogen. Zijn Nationale Milieu Plan bevatte voor het eerst beleidsvoornemens om klimaatverandering en de gevolgen daarvan tegen te gaan.’

Nijpels heeft een grote rol gespeeld in het genereren van internationale aandacht voor het klimaat, zegt Enthoven. Nadat premier Lubbers in 1989 staatshoofden bijeen had gekregen om in het Haagse Vredespaleis voor het eerst te confereren over milieu en klimaat, wierp Nijpels zichzelf op als organisator van een nog veel grotere conferentie in Noordwijk. Daar werden de bouwstenen gelegd voor de eerste VN Klimaattop in Rio de Janeiro (1992).

Marktwerking

Het is opmerkelijk dat het Nederlandse milieubeleid in den beginne vorm is gegeven door VVD’ers: Leendert Ginjaar, Winsemius en Nijpels. Winsemius, die toen hij werd benaderd voor de ministerspost nog niet eens lid was van de partij, herinnert aan een uitspraak van oud-PvdA-minister Jo Ritzen: met een VVD’er op milieu wordt de omgang met het bedrijfsleven makkelijker, en daarvan moet het toch voor een belangrijk deel komen. Dat met een ‘linkse’ minister meer wordt bereikt is dus geen wetmatigheid. Winsemius: ‘Onder Jacqueline Cramer zijn die nieuwe kolencentrales er gekomen.’

Siegfried Woldhek (oud-Wereldnatuurfonds) herinnert zich hoe zijn voorzitter Nijpels samen met Winsemius in de jaren negentig bij PvdA-premier Wim Kok in het Torentje op bezoek ging. Alles draaide om marktwerking, klimaatbeleid had geen prioriteit. De heren hadden een paars beeldje bij zich van Paaseiland. Dat eiland stond indertijd bekend als een afschrikwekkend voorbeeld van wat de mens aanricht door ontbossing.

‘Ze bepleitten investeringen in schone energie, omdat het nodig was en het Nederland een voorsprong zou geven. Er was geweldig veel geld. Maar Kok had geen idee waar ze het over hadden.’

Kees Vendrik, van de sectortafel Elektriciteit, denkt anno 2019 dat de partijkleur blauw alleen maar voordelen heeft als het gaat om ‘groen’: ‘Het is heel goed dat iemand met Nijpels’ politieke achtergrond de kar trekt. Het is voor dit ontwerp-klimaatakkoord belangrijk dat het niet enkel en alleen een progressief avontuur is.’

Met het akkoord vereenzelvigd

Wat de diepere drijfveren van Ed Nijpels ook mogen zijn, ruim dertig jaar na zijn aantreden als minister is hij in de ogen van velen, onder wie partijgenoten, een ‘klimaatdrammer’ geworden. Een kwalificatie die daarvoor alleen aan progressieve geestverwanten was voorbehouden.

Als partijgenoot Dijkhoff zijn akkoord ter discussie stelt, is hij écht geraakt, zeggen degenen die hem goed kennen. Want zo wordt het klimaat in de aanloop naar de Statenverkiezingen gepolitiseerd en dat vertraagt enorm, terwijl haast juist nu is geboden. Nijpels ziet dat als verlies.

Hij heeft zich met het akkoord vereenzelvigd, zegt Winsemius. Sinds 21 december reist hij als een evangelist door den lande. Waarbij een deel van zijn boodschap niet de goedkeuring krijgt van zijn voorganger. Winsemius: ‘Hij verkondigt nu overal dat dit akkoord heilig moet zijn. O wee als je het ook maar voor één centimeter aanvalt.’ Hier trekt Nijpels een iets te grote broek aan, vindt hij. De polder is niet gekozen, de Tweede Kamer wel. ‘Het is de taak van de politiek om hier uiteindelijk iets van te vinden.’

Het huidige politieke klimaat lijkt de voorzitter niet erg gunstig gezind. Politici maken zich meer zorgen over de financiële gevolgen voor burgers en bedrijven, dan over de klimaatverandering zelf. Het kortetermijndenken prevaleert.

‘Uiteindelijk zal het veel minder gaan kosten, dan wat er aan getallen rondgaat’, sust Pieter Winsemius. Hij wijst op voortschrijdende techniek waardoor het winnen van windenergie al veel goedkoper is dan pakweg tien jaar geleden. ‘De mens leert namelijk.’

Toch neemt de druk alleen maar toe. Uit het bedrijfsleven, dat bang is zijn concurrentiepositie ten opzichte van andere landen te verliezen, maar ook van bijvoorbeeld Urgenda, dat rechtszaken tegen de staat aanspant, en wint.

Uit de rondgang rijst het beeld op dat Nijpels, net als GroenLinks en de PvdA, eigenlijk een voorstander is van een CO₂-heffing voor het bedrijfsleven. Dan gaat het niet om het principe dat er ‘iets’ moet worden gedaan, maar om het instrumentarium. Zo’n heffing zou de klimaatdoelen met reuzenstappen vooruit helpen. Maar bij de industrie stuitte dit op een blokkade.

Nijpels is niet in de positie om hier iets af te dwingen. Hem gaat het om de resultaten die er uiteindelijk toe leiden dat de politiek in beweging komt. Om te beginnen zijn eigen minister Eric Wiebes. Als hem expliciet wordt gevraagd naar zijn standpunt over een CO₂-heffing, zegt hij: ‘De persoonlijke mening van de voorzitter doet er hier niet toe.’