Kirkuk wordt door het Koerdische bewind gezien als oorlogsbuit

De Arabische buren? Die zijn net twee dagen geleden vertrokken. 'Na het referendum komen ze terug', zegt de Koerdische Ronak (37), vrouw van een politieagent, op de stoep van haar huis. 'Een Turkmeense familie hier uit de straat is ook net vertrokken.'

'Ze kusten ons gedag', zegt de Koerdische Nadia (45), vrouw van een taxichauffeur, op het stoepje ernaast. 'De Arabische families mogen ons.'

'De Turkmenen mogen ons ook', zegt Ronak.

Welkom in Kirkuk, een metropool in Noord-Irak waar olie, etnische spanningen en Koerdisch nationalisme een giftig mengsel met elkaar aangaan. Maandag bracht het referendum, waarin Koerdische Irakezen stemmen over onafhankelijkheid, de stad op de rand van een burgeroorlog.

Kirkuk is officieel een Iraakse stad. De regering in Bagdad wil de olierijkdom hier desnoods gewapenderhand veiligstellen. Maar Kirkuk - met altijd al een machtige Koerdische bevolkingsgroep - wordt door het Koerdische bewind gezien als oorlogsbuit. Het waren immers Koerdische peshmerga-strijders die in de bange zomerdagen van 2014 wisten te voorkomen dat IS de stad binnenviel. Het Iraakse leger vluchtte weg, iets wat de positie van Bagdad wankel maakt.

In Kirkuk wonen echter niet alleen Koerden, maar ook Arabieren, Turkmenen en Assyriërs. Willen zij zich wel verenigen onder de Koerdische vlag? 'Ik bid de hele dag dat het goed mag gaan', zegt de Koerdische Souad, getrouwd met een Arabische man.

De Koerden maken er geen geheim van dat zij de etnische samenstelling van Kirkuk willen veranderen. Veel Arabieren zijn hier in de jaren zeventig en tachtig naartoe verhuisd onder dictator Saddam Hussein, die de stad wilde 'arabiseren.' Een controversieel artikel in de Iraakse grondwet maakt het in theorie mogelijk om Arabieren in Kirkuk terug te sturen naar hun 'oorspronkelijke woonplaats'. Voor Arabische inwoners van de oliestad dreigt een 'ja' voor Koerdische onafhankelijkheid daarmee het begin te worden van een gedwongen volksverhuizing.

Telefoon in de zwaarbeveiligde compound van de Iraakse Turkmeense Partij (ITP), twee dagen voor het referendum: Koerdische politie zou Turkmenen met getrokken wapen dreigen dat ze 'ja' moeten stemmen. Het is een oncontroleerbaar relaas, maar partijwoordvoerder Ali Mahdi schreeuwt er niet minder om. 'De politiek is dat wij weg moeten. Wij gaan niet. Wij verlaten Kirkuk niet. Al worden we vermoord, dan nog blijven we hier.'

Turkmenen zijn etnische Turken die zich in de Ottomaanse tijd in Kirkuk hebben gevestigd. 'Wij zijn de oudste inwoners van de stad', verzucht Mahdi met een sigaret in de mond. In de aanloop naar het referendum is zijn familie ondergedoken. Zelf verspreidt hij flyers. 'Voor jullie toekomst en die van jullie kinderen: doe niet mee aan dit referendum.' Maar de uitkomst weet hij al. '80 procent zegt ja, ik zeg het u.'

Officieel moet Kirkuk een 'broederschap' vormen waarin verschillende etniciteiten in vrede leven. Iets van dat optimisme is te zien op een basisschool in het noorden van de stad. Waar ze normaal kinderen onder de duim houdt, zwaait de Koerdische directrice Leila Ramadan (55) nu de scepter over het stembureau. Ze doceert: 'Wij leven in vrede met Arabieren, Turkmenen, met iedereen.'

Niet alleen de tientallen Koerden in het schoolgebouw - mannen in peshmerga-kostuum, vrouwen en meisjes in hun fraaiste gewaden, vol goud en glitters - zijn het met de directrice eens. Ook Mohammed Khadr, een Koerdistan-speldje op zijn polo bevestigd, stemt ermee in. Hij is Arabier.

Khadr, zonder vast werk, is een soort model-Arabier, die iedereen in het stemlokaal uitlegt waarom hij 'ja' stemt. Zijn familie is hier gekomen ten tijde van de arabisering. 'Ik woon hier al dertig jaar. Ik heb meer Koerdische vrienden dan Arabische vrienden.' Is hij niet bang dat hij straks moet verhuizen? 'Ik ben soenniet', zegt Khadr zachtjes. 'Wij hebben geen probleem met Koerden. Voor sjiieten is dat anders.'

In het centrum van Kirkuk hangt niet alleen een zee aan Koerdisch dundoek. Ook wapperen er vlaggetjes van sjiitische volksmilities. In de aanloop naar het referendum dreigden zij de stad onder de voet te lopen, met steun van Bagdad.

In de Arabische wijken in zuidelijk Kirkuk is het maandag onheilspellend stil op straat. Winkels zijn gebarricadeerd, huizen verlaten, aan een gevel langs de hoofdweg wappert een IS-vlag. In het hart van zo'n wijk, Haj Askari, een typische wijk uit de tijd van de arabisering, gebouwd voor militairen van Saddam, staat een Koerdisch stembureau, beveiligd als een legervesting.

Liever Koerden dan IS, vinden sommige bewoners. 'Ik spreek geen Koerdisch, dus mag ik het in het Arabisch uitleggen?', vraagt Shahin Hussein (39), een Turkmeen. 'De Koerden kunnen onze veiligheid garanderen. We willen veiligheid zoals in Erbil.' Erbil is de hoofdstad van Iraaks Koerdistan.

In een huis in de vroegere joodse wijk van Kirkuk - de joden zijn hier verdreven door Saddam - bespreekt een Arabische familie wat ze met het referendum aanmoeten. 'We hoeven niet te gaan', verzucht de oudste zoon, Mustafa (27). 'Dat is democratie.' Zijn moeder luistert hoofdschuddend. Het zit anders, zegt ze tegen de journalist uit Nederland. 'We zijn een beetje bang. De Asaish komt hier langs de deuren met precies zulke vragen als jij stelt.' De Asaish is de Koerdische veiligheidsdienst.

Hun situatie is ingewikkeld. Etnisch zijn ze Koerd. Maar de familie woonde generaties in Bagdad. Thuis spreken ze Arabisch. Taal is in Kirkuk allesbepalend: wie Arabisch spreekt, wordt daarmee ook vanzelf Arabisch. 'In Koerdische wijken voel ik haat als ik gebroken Koerdisch spreek', zegt de jongste zoon.

Ze bellen hun Arabische buren. Die blijken net vertrokken.