Kerk en staat, twee handen op één Russisch lichaam

De koepelkerk met de gouden uientoren ligt verscholen achter de kantoortorens en hijskranen van de Rotterdamse Leuvehaven. Langs de Nieuwe Maas lopen blonde joggers, even verderop bevochtigen jonge vrouwen met hun lippen iconen. Binnen in de volle kerk van de heilige rechtgelovige grootvorst Alexander Nevski had een zondagochtend in 2015 ook een zondagochtend in 1515 kunnen zijn.

De hypnotiserende, ijle zang in het kerkslavisch, de vrouwen en meisjes met doeken over hun haar, de gelovigen die neervallen voor de icoonwand of voor de biecht verdwijnen onder de paarse liturgische kleden van de priesters - dit christendom doet niet aan nieuwlichterij. De koepelkerk aan de Schiedamsesingel, domein van het Patriarchaat van Moskou, kwam gereed in 2004 - identieke kerken verrezen in 1504.

Aartspriester Sergi Merks draagt de grijze baard en het haar lang. Hij heeft zijn wortels in Amsterdam, heette ooit Robert Merks en bezit een prachtige zangstem. Merks had er vele jaren westerse theologische studie op zitten - 'Ik dacht: hoe kunnen ze dat nou beweren?' - toen de grote romans van Dostojevski hem de weg wezen naar het oosterse christendom en de Russisch-orthodoxe kerk. 'Het was een puur emotionele ervaring: aha, nu begrijp ik het!'

Russische en Oekraïense gelovigen in de overvolle kerk noemen Merks 'vader Sergi'. 'Eerst koffie', zegt vader Sergi na een liturgie waarin gelovigen met een nuchtere maag vele uren hebben gestaan. De orthodoxie doet niet aan kerkbanken, modern comfort en andere voortvloeisels van de ratio die het geloof in de weg staan. 'In de orthodoxie', zegt vader Sergi, 'is alles door de gelovigen doorleefd, niets is verstandelijk of abstract.'

Noem dit christendom gerust emotioneel en lichamelijk. Je ziet het aan de overgave waarmee vrouwen op zondagochtend in Rotterdam de icoonwand kussen en betasten. Het geloof als emotionele ervaring, niet als iets beredeneerds. Met westerse vragen hoe ze hun relatie met God definiëren, kunnen gewone orthodoxe gelovigen doorgaans weinig. Dit is geen kerk van vragen stellen. 'Dat volkomen vanzelfsprekende, dát vond ik in de orthodoxie', zegt vader Sergi.

Vanzelfsprekend in de orthodoxe kerk: de eenheid van lichaam en geest. Ook: de eenheid van kerk en staat, in dit geval: de Russische staat. Kom je aan Rusland, dan kom je aan de kerk. Als in de orthodoxe Paasnacht gelovigen hun kaarsen aansteken aan die van de priesters en het licht zich verspreidt door de Christus de Verlosser-kathedraal in Moskou, dan zoemen de camera's van de Russische tv in op de kaars van president Poetin. Het hoofd van de staat krijgt het licht van het hoofd van de kerk, patriarch Kirill. Met een performance in deze kathedraal wekte Pussy Riot in 2012 de toorn van kerk én staat.

Kerk en staat, twee handen op één Russisch lichaam. In het oosten van Oekraïne geven naast Russische militairen ook Russische priesters acte de présence. Deze kerk ziet het gebied waar het Russische christendom zijn wortels heeft, het vroegmiddeleeuwse rijk Kiev-Rus, gecentreerd rondom de huidige Oekraïense hoofdstad, niet graag in handen vallen van westerse ketters. Oekraïens gelonk naar het Westen is de Russische kerk al langer een doorn in het oog. In Oekraïne heb je een oosters-katholieke kerk, die het gezag erkent van de aartsvijand van de Russische patriarch, de paus van Rome. En in Oekraïne is ook een schismatieke patriarch actief, Filaret, die ervoor zorgt dat veel Oekraïense gelovigen het gezag van Kirill niet meer erkennen.

Is Poetins oorlog dan ook de oorlog van de kerk? Geenszins, corrigeert aartspriester Merks streng. 'De oorlog is politiek en de orthodoxe kerk is apolitiek, in tegenstelling tot de katholieke. Werelds gezag laat je over aan wereldse leiders.'

Symbolisch protest

Wil van den Bercken, emeritus hoogleraar Russische kerkgeschiedenis, heeft zojuist de schotelantenne van het dak van zijn Utrechtse woning laten verwijderen - de schotelantenne waarmee de Russische staatstelevisie werd binnengehaald. 'Noem het een symbolisch protest. Mijn vrouw en ik werden helemaal ziek van de propaganda - het is even erg als in de Sovjet-tijd.'

Anders dan in de Sovjet-tijd zie je in de propaganda van nu priesters. Na zeven decennia verbanning onder de Sovjets, heeft de kerk haar oude plaats in het hart van de Russische samenleving weer ingenomen. Dat de rol van de kerk in Rusland moeilijk te overschatten is, weet Van den Bercken als geen ander. De Russische natie komt voort uit de Russische kerk. 'De kerk is in principe de bron van alle oorspronkelijke Russische cultuur, de renaissance ging eraan voorbij, een secularisering vond nooit plaats.'

Deze kerk is tegen het Westen, wereld van ketterse christenen. De Rotterdamse Alexander Nevski-kerk is vernoemd naar de orthodoxe grootvorst die Rusland in de 13de eeuw tegen de invasies van de Teutoonse ridders beschermde, en daarmee tegen het westerse christendom. De kans op een bemande vlucht naar Jupiter is groter dan de kans dat de Russische patriarch deze eeuw nog de paus ontvangt, zeggen ze.

Het wantrouwen van de oostkerk tegen de westkerk is oud en, vaak betoogd, groter dan dat tegen de islam. Zo had je die westerse kruisvaarders die in 1204 de bakermat van het oosterse christendom, Constantinopel, verwoestten.

En de westerse christenen lieten de oosterse christenen in de steek toen de Turken in 1453 Constantinopel innamen. Na de val bleef Rusland over als enig vrij bastion van de oostkerk. Vanaf dat moment tooide Moskou zich met de bijnaam 'derde Rome'. Het eerste Rome was verwoest door barbaren, het tweede in handen gevallen van Turken.

Moskou kregen ze niet. 'Maar die naam 'derde Rome' is natuurlijk ook een bewijs dat Rusland tegelijk op Europa was gericht', zegt Van den Bercken. 'Het was altijd Europa dat naar de kroon moest worden gestoken. Nota bene het Kremlin zelf is deels ontworpen door Italiaanse architecten. Het paradoxale van zo veel antiwesters sentiment in Rusland is het feit dat de inspiratie ervan uit het Westen kwam. Die mythe van het zuivere, pure, niet verpeste Rusland versus het door de ratio geperverteerde Westen, die ontstond in de 19de eeuw mede onder invloed van Duitse romantici als Herder.'

Lezers van Dostojevski weten dat de Russische ziel en het ware Russische geloof het altijd winnen van kil verstand. Wil van den Bercken heeft al heel wat Russische theologen horen uitleggen dat het atheïsme de facto een voortvloeisel is van het verstandelijke westerse christendom - bovenal de protestantse branche. Het cerebrale individu dat zelfstandig over zijn relatie met God nadenkt is een atheïst in de dop.

Het Westen, weten zij, is al lang op de verkeerde weg, met alle gevolgen van dien: in het Westen heb je vrouwen die in liturgische kledij op de kansel staan, mannen die met mannen trouwen en vrouwen met baarden die een songfestival winnen. Dat de paus zich nu verzoenend uitlaat over homoseksualiteit is eens te meer een bewijs van westerse ontaardheid.

Gelukkig heeft de kerk Poetin nog om het derde Rome te beschermen. Deze leider is wel afkomstig uit de staatsveiligheidsdienst van een atheïstisch regime dat de Russische kerk in de 20ste eeuw volledig verwoestte. En zo kan het gebeuren dat Poetin met Pasen prominent in de herbouwde Christus de Verlosser-kathedraal staat en tegelijk de Sovjet-leider rehabiliteert die de oorspronkelijke kathedraal in 1931 liet opblazen: Josef Stalin.

Emeritus hoogleraar Wil van den Bercken: 'Natuurlijk is dat absurd. Maar Rusland is ook een absurd land.'

Stalin

Wie in de jaren twintig van de 20ste eeuw met de trein door Rusland reed, zag zelfs in de kleinste nederzettingen koepelkerken. Eind jaren dertig waren die allemaal verdwenen. Bijna de hele Russische priestersklasse was toen door Stalin geëxecuteerd. Sergi Merks: 'In 1941 was er nog een handvol priesters over die op executie wachtten. In plaats van naar het vuurpeloton, werden ze naar het front gereden om daar de Russische troepen bij de te staan.'

Om het Russische volk te begeesteren in de strijd tegen nazi-Duitsland, zag Stalin zich genoodzaakt de orthodoxe kerk in 1941 weer toe te staan. Na de oorlog werden gesloten seminaries mondjesmaat heropend - onder strenge supervisie van de staatsveiligheidsdienst.

Zo rigoureus als de kerk eerder werd uitgeroeid, zo rigoureus was haar wederopstanding na 1991. Noem dat een godswonder of een bewijs dat de Sovjets kerkgebouwen wisten te verwoesten, maar het geloof zelf niet. Vele tienduizenden kerken zijn de afgelopen twintig jaar herbouwd. In veel steden en dorpen in Rusland is het enige echte verschil met de Sovjet-tijd dát er weer een kerk staat. De herrijzenis van de kerk vond plaats in een natuurlijk bondgenootschap met de staat, de staat die tot 1991 officieel atheïstisch was.

'De staat zorgt ervoor dat al die kerken worden herbouwd, de kerk zorgt voor patriottisme', zegt Van den ­Bercken. 'Over het verleden van die staat is de kerk totaal onkritisch.' Hoe dat kan, heeft te maken met een traditie waarin geen vragen worden gesteld omdat dingen vanzelfsprekend zijn. Russische kerkleiders weten dat de Sovjet-Unie een rampzalig gevolg was van - opnieuw - een westerse dwaalleer: het marxisme. Het kwaad komt uit het Westen - altijd. Daarmee is de kous af.

Wat meespeelt in de symbiose van kerk en staat, is dat het curriculum van religieuze leiders overeenkomsten vertoont met dat van de wereldse. De priestersklasse die na 1945 werd opgeleid, was minder Sovjet-vijandig dan de door Stalin grotendeels geëlimineerde. Aartspriester Sergi Merks studeerde in de tachtiger jaren aan de theologische faculteit in, toen nog, Leningrad, en herinnert zich de aanwezigheid van de KGB als de dag van gisteren. 'De paranoia was enorm: wie houdt wie in de gaten? Daar zat je als nuchtere Hollandse jongen tussen.' Hoger in de hiërarchie waren geestelijken verplicht nauw met de KGB samen te werken. 'Je kunt daar kritisch over zijn', zegt Merks. 'Maar dit soort mensen heb je wel nodig: zij zijn het die in moeilijke omstandigheden de overleving van de kerk hebben gewaarborgd.'

Je kunt zeggen dat dezelfde mensen nu de steun van het volk aan Poetin waarborgen, met het soort bijstand dat alleen religieuze leiders kunnen verschaffen. In de orthodoxe Paasnacht krijgt Poetin het licht van patriarch Kirill zelf. 'De kerk is niet voor of tegen Poetin', zegt Merks. 'Een andere Russische leider zou van de patriarch óók het licht krijgen.' Maar in Poetins Rusland komt er niet zo snel een andere leider het licht halen.

Vader Sergi laat het wierookvat zwieren door de Alexander Nevski-kerk, gelovigen buigen naar hem toe, vanaf het balkon komt de hemelse zang van het koor. Hier aan de Noordzee, waar de uientoren glanst in de motregen, staan tussen de Russische gelovigen nog Oekraïners die tegen Poetin zijn, groepen gelovigen die oostwaarts volledig van elkaar zijn gescheiden. Met politiek heeft het geloof niets te maken, althans in Rotterdam. Vader Sergi zingt de kerkslavische liturgie die, in eeuwen waarin wereldse leiders kwamen en gingen, precies hetzelfde bleef.