Kan Ramaphosa wat Zuma niet kon (en wilde)?

Voor Zuma is elk oordeel hard: 'Wat in chaos werd geboren, sterft in chaos.' Dat zijn woorden van de filmer en commentator Richard Poplak op de invloedrijke site Daily Maverick, die Zuma uitzwaait met een virtuoze tirade. 'Uit de vlammen van een rechtszaak over corruptie, een verkrachtingszaak en een paleiscoup rees het presidentschap van Zuma op, een experiment van mutatie en genen-splitsing, een samensmelting van populisme, marxisme, conservatisme, centrisme, chauvinisme, charme, slijmerigheid en epische nonchalance in één stinkend, roofzuchtig pakket.'

Poplaks toon is venijniger dan die van de meeste commentatoren die de afgelopen jaren hun geduld met Zuma en zijn onvoorspelbare gedraai en zelfverrijking verloren, maar zijn eindoordeel wordt wel breed gedeeld. Zuma heeft iedereen belazerd, en zijn eigen achterban in de armere lagen van de bevolkign nog het meest.

'Zuma was verschrikkelijk op een oprecht verrassende manier. De Zuid-Afrikanen werd een 'man van het volk' beloofd, een marxistische populist die het land naar links zou sturen na het opgewarmde thatcherisme van (zijn voorganger) Thabo Mbeki. Daarentegen heeft hij de liberalisering versterkt, de macht van de grote bedrijven en van het witte monopoliekapitaal. Wat niet wil zeggen dat hij enige blijk gaf te begrijpen wat die termen betekenen.'

Cyril Ramaphosa, de vice-president die zijn baas al een half jaar geleden is afgevallen en in december tot diens opvolger als partijleider werd gekozen, krijgt nu eindelijk de leiding van het land. Vergeleken bij Zuma ziet iedereen dat als een vooruitgang, maar veel krediet heeft hij ook weer niet.

Dat ligt aan de macht van het ANC, een ingewikkelde structuur van leden en afdelingen. Op Daily Maverick schrijft het 'gewone basislid van het ANC' Omry Makgoale onder de kop 'Pleegt het ANC zelfmoord?': 'Ramaphosa heeft niet de oplossing om het ANC te redden, hij kan hooguit wat tijdelijke verlichting brengen.'

Dat komt omdat de partijbonzen oppermachtig zijn en in feite de koers van Zuid-Afrika kunnen bepalen. 'De huidige leiders van het ANC lijken te zijn vergeten dat van hen wordt verwacht dat ze het volk dienen en niet denken dat het volk hun bezit is. Of Zuid-Afrika.' Ze redeneren zij het land hebben bevrijd van de apartheid en zich dus alles kunnen permitteren, vindt Makgoale.

Die arrogante houding speelt de oppositiepartijen in de kaart, de radicale afsplitsing van het ANC, de Economic Freedom Fighters van oud-Zumafan Julius Malema en de Democratische Alliantie nu geleid door de bekwame Mmusi Maimane. De enige hoop dat het ANC aanhang terugwint, is als de gewone kiezers meer invloed krijgen in plaats van de partijtijgers, schrijft Makgoale.

Ook Chuck Stephens, directeur van het Desmond Tutu Centre for Leadership, ziet het zelfbeeld van het ANC als grootste probleem voor de nog jonge democratie. Zuid-Afrika lijdt aan 'politieke schizofrenie', schrijft hij in de Cape Times: één persoon moet twee rollen spelen, die van president en die van partijleider. Hij vindt het slecht dat de top van het ANC Zuma als president van het land ten val moet brengen, dat zou in het parlement moeten gebeuren. Het lijkt soms wel dat het hoofdkantoor van het ANC in werkelijkheid de zetel van de regering is, vindt Stephens.

Dat geldt ook voor het kiezen van een nieuwe president (die in Zuid-Afrika niet direct wordt gekozen). 'Het vervangen van Zuma door Ramaphosa lost deze schizofrenie niet op, het versterkt die juist.'

Het ANC gedraagt zich vaak als de partij van een eenpartijstaat, en Zuid-Afrika is daardoor meer gaan lijken op veel andere Afrikaanse staten, die vroeger een stelsel met een eenheidspartij hadden en nu vaak een democratie met één oppermachtige partij. Zuid-Afrika is niet langer uitzonderlijk en een voorbeeld voor andere landen, schrijft Cheryl Hendricks, hoogleraar politicologie aan de universiteit van Johannesburg in het weekblad Mail & Guardian.

'Een korte periode was Zuid-Afrika het morele kompas en kon het beleid van internationale organisaties beïnvloeden', schrijft ze. Maar dat is niet langer zo. 'Het samenvallen van de staat en de partij, de kaping van de staat en de politiek van patronagesystemen werden de grote kenmerken van het presidentschap van Zuma.'

Ze noemt als kenmerken: decadentie van de elite temidden van grote armoede, zelfverrijking met gebruik van overheidsposten, afbraak van sociale dienstverlening en de veiligheid van de burgers. Zuid-Afrika heeft een regering nodig die niet alleen maar bezig is het ANC aan de macht te houden, schrijft ze, maar die weer een 'visionair panafrikaans' perspectief kan bieden.

Een van de verbijsterendste opmerkingen van Zuma de afgelopen tijd was dat hij de partij veel belangrijker vond dan Zuid-Afrika zelf, schrijft S'thembiso Msomi in The Sowetan. De oppositie in het parlement eiste dat hij de uitspraak terugnam, maar hij weigerde. Nu kan iedereen, ook zijn verdedigers, zien dat Zuma eigenlijk alleen maar om zichzelf geeft, schrijft Msomi.

Maar nu zijn dagen zijn geteld, 'moeten wij het gesprek aangaan over de vraag waarom 11 miljoen van ons voor deze in wezen ondemocratische politicus stemden als president van onze jonge democratie, zelfs twee keer!'