Kan deze vader de ‘arbitraire executies’ in Dagestan stoppen?

Moertazali Gasangoeseinov vecht al vijf jaar voor gerechtigheid voor zijn zoons, die tijdens een ‘antiterroristische operatie’ door Russische autoriteiten zijn gedood. Onverwacht gaf het Europees Hof voor de Rechten van de Mens hem gelijk. De vraag is wat hij daaraan heeft.

De augustuszon was net opgekomen in de vallei waar nooit iets gebeurt. Op een kale berg bij Goor-Kindach, een dorp dat verkeerd staat aangegeven op de kaart, lagen twee broers dicht tegen elkaar aan onder een eenzame struik.

Nabi en Gasangoesein hadden de avond ervoor hun ouders opgebeld om te zeggen dat ze terugliepen naar het dorp, een wandeling van ruim een uur over steile bergpaadjes. Na een paar dagen werken als herders op een hooggelegen weiland waren ze uitgeput en hongerig. Ze vroegen hun moeder of zij haar lekkere makreel vast kon bakken.

Maar bij zonsopkomst lagen Nabi en Gasangoesein onder de struik, met blote voeten. Hun slippers slingerden verderop, net als twee paar legerlaarzen. Om hun schouders hingen riemen met daaraan twee machinegeweren. Allebei waren ze gehuld in zwarte winterjassen.

In de jas om de 17-jarige Nabi zaten drie kogelgaten. In de jas om de 19-jarige Gasangoesein zaten er twee. Hun gezichten lagen plat op het steengruis.

Zo werden de broers in de vroege ochtend van 24 augustus 2016 aangetroffen door hun oom, die was gaan zoeken. Op de website van persbureau Interfax was al een verklaring van de lokale politie te lezen over wat er de voorgaande avond was gebeurd: ‘Niet-geïdentificeerde personen schoten rond 21.25 uur op agenten van de wetshandhavingsdiensten’ en ‘als gevolg van terugvuren zijn de criminelen geëlimineerd’. Nog dezelfde dag openden de autoriteiten een strafzaak tegen de omgebrachte broers. Zij zouden een poging hebben gedaan agenten te doden van veiligheidsdienst FSB, het anti-terrorismecentrum en de lokale politie, die samen een anti-terrorismeoperatie uitvoerden in de vallei.

Te veel kogelgaten

Rusland sprak van een nieuwe overwinning op het terrorisme. Alweer een geslaagde speciale operatie in Dagestan, de provincie in de Kaukasus waar Rusland jaarlijks tientallen speciale operaties uitvoert in de strijd tegen religieuze extremisten die een kalifaat zouden willen opzetten na mislukte pogingen in de jaren negentig. In de afgelopen tien jaar zijn bij zulke operaties duizenden mensen gedood in het noorden van de Kaukasus.

De dood van de twee terroristen was een opsteker voor de autoriteiten van de uitgestrekte regio waartoe de vallei behoort. Kort voor de operatie was er een rechter vermoord, een televisietoren opgeblazen en een school platgebrand. Nu sloeg de staat terug. Ibrahim Aliëv, de waarnemend politiechef van de regio, kreeg promotie.

Daarmee had de vallei weer moeten veranderen in de vergeten vallei waar het zo stil is dat je de kippen kunt horen pikken in het zand.

Het is bijna vijf jaar na de speciale operatie en in een keukentje in Goor-Kindach suddert makreel in een pan. ‘Dit is de vis waar mijn zoons om vroegen toen ze voor het laatst naar huis belden’, zegt de vader van Nabi en Gasangoesein tegen zijn bezoek. ‘Nu is die voor al mijn gasten.’

Niemand had vijf jaar geleden verwacht dat Moertazali Gasangoeseinov nog zou leven. Net voor de dood van zijn zoons hadden artsen hem gezegd dat hij ongeneeslijk ziek was. Maar tot ieders verbazing stond hij op van zijn ziekbed.

‘Kom’, zegt hij na de makreel. ‘We lopen naar de plek waar ze mijn zoons hebben doodgeschoten.’ In het dorp met eeuwenoude huizen van opgestapelde keien schudt iedere voorbijganger nederig de hand van Gasangoeseinov, alsof hij niet aan het hoofd staat van een terroristengezin.

Al op de ochtend na de speciale operatie roken de 250 dorpsbewoners onraad. Iedereen kende de twee vrome herdersbroers die plots dood waren aangetroffen met machinegeweren op hun rug. Nabi was de guitige jongen die later wilde dienen in het Russische leger, Gasangoesein leek met zijn bedachtzaamheid meer op zijn vader.

Toen de dorpsbewoners doorkregen dat de politie de lichamen wilde overbrengen naar de provinciehoofdstad voor forensisch onderzoek, grepen ze in. Ze bezetten de tunnel die de vallei met de buitenwereld verbindt. Een groep vrouwen drong de garage van het politiebureau binnen en droeg de lichamen van de herders uit een politiebusje. Agenten probeerden de lichamen nog te heroveren en sloegen op de handen die de handvatten van de houten brancards omklemden. Ibrahim Aliëv, de waarnemend politiechef, schoot met zijn dienstpistool in de lucht, maar de dorpsbewoners liepen door met de brancards, de moskee in.

Zonder de ingreep was het volgens de mensen in het dorp gegaan zoals het in het noorden van de Kaukasus altijd gaat: de lichamen worden afgevoerd, de autoriteiten bevestigen dat het om terroristen gaat en de nabestaanden zien de lichamen nooit terug. ‘Zonder hen waren mijn jongens voor altijd terroristen geweest’, zegt Gasangoeseinov.

Totdat de brancards de moskee werden binnengebracht, vermoedde hij dat de veiligheidsdiensten een vreselijke vergissing hadden begaan. Maar toen hij de ontblote lichamen van zijn zoons zag, ging er een duisterder scenario door zijn hoofd. In de torso van Nabi zaten niet drie kogelgaten, zoals in de zwarte winterjas waarin hij gevonden werd, maar elf. En het nauwelijks herkenbare lichaam van Gasangoesein vertoonde geen twee kogelgaten, maar acht.

De eenzame groene struik langs het bergpad staat in bloei. Ernaast ligt een turquoise geverfde gedenksteen voor een kapelletje met een gebedsruimte en een kacheltje. Allemaal aangelegd door Gasangoeseinov. Hij heeft zelfs een kilometerslange waterslang vanuit het dorp de berg opgetrokken zodat passanten hier een kop thee kunnen drinken.

Met gesloten ogen zit Gasangoeseinov zachtjes prevelend op het gruis naast de struik. Een jongetje uit het dorp leest een gebed voor uit de Koran.

Met lege handen tegenover een tank

Vijf jaar stelt Gasangoeseinov nu vragen aan de autoriteiten over wat er gebeurde toen zijn zoons hier om de bocht van het bergpad kwamen. Waarom was er op die dag een politieagent bij zijn zoons langs geweest om te vragen hoe ze naar huis zouden lopen? Hoe verklaren de autoriteiten het verschil in kogelgaten in de lichamen en de onbekende winterjassen?

De antwoorden zegt hij zelf inmiddels wel te kennen: bevelhebbers bij de Russische veiligheidsdiensten zochten mensen om dood te schieten zodat ze konden laten zien dat ze vooruitgang boekten in de strijd tegen het terrorisme. ‘Ze kozen voor twee arme herders uit een arm gezin, in een arme regio en met een doodzieke vader en een invalide moeder. Ze hadden niet verwacht dat wij zouden vechten voor gerechtigheid.’

Politiechef Aliëv had op de avond van de operatie naar het dorpsbestuur gebeld met het verzoek om inwoners te waarschuwen binnen te blijven. Ook gaf hij opdracht tot de politieverklaring over de ‘eliminatie’ van de broers. Kort daarna maakte hij promotie.

Gasangoeseinov dacht dat de Russische opsporingsdiensten en rechtbanken de zaak wel zouden onderzoeken. Hij had vertrouwen in de staat. Op het dak van zijn huis wapperde fier een Russische vlag.

De eerste advocaat die Gasangoeseinov zijn diensten aanbood, bleek onder een hoedje te spelen met de autoriteiten. ‘Uiteindelijk biechtte hij dat zelf op. Hij probeerde mij te overtuigen om de rechtsgang te staken en zei: het is dwaas om met lege handen een tank te lijf te gaan.’

Sindsdien wordt Gasangoeseinov bijgestaan door advocaten van Memorial, een Russische mensenrechtenorganisatie. Memorial stelt al jaren dat Rusland in het noorden van de Kaukasus systematisch arbitraire executies uitvoert en geeft nabestaanden juridische hulp. De organisatie werd in 2017 door het Kremlin aangemerkt als ‘buitenlands agent’, oftewel als organisatie van landverraders. Een van Gasangoeseinovs twee advocaten werd in elkaar geslagen en vluchtte naar het buitenland wegens bedreigingen.

‘Het rechtssysteem in Rusland is zo opgezet dat een individu kansloos is tegen de autoriteiten’, zegt Dzjambalat Gasanov, een jurist die Gasangoeseinov bijstaat en is meegelopen, het bergpad op. ‘Je kunt in Rusland alleen iets bereiken als je de publieke opinie achter je hebt.’

Die heeft Gasangoeseinov inmiddels achter zich. Vooral dankzij zijn demonstraties voor het regeringsgebouw in de provinciehoofdstad. Mensen sloten zich aan, soms met vergelijkbare verhalen. De ophef werd zo groot dat de zaak tijdens een persconferentie voorgelegd werd aan president Poetin. Kort daarna probeerde de provinciebestuurder de angel uit de protesten te halen door de dood van de broers te omschrijven als ‘een tragisch ongeluk’.

Hoe dat dan plaatsgevonden had? De politieverklaring over ‘de geëlimineerde criminelen’ is verwijderd van de website van persbureau Interfax, dat onder invloed staat van de autoriteiten. Het Openbaar Ministerie stelt dat er überhaupt geen speciale operatie heeft plaatsgevonden. Staatsmedia verspreiden een verhaal waarin Nabi en Gasangoesein zijn omgebracht door ‘onbekende schutters’.

Het strafrechtelijk onderzoek in Rusland ligt stil. Iedere drie maanden krijgt Gasangoeseinov een brief van het Openbaar Ministerie in Moskou met telkens dezelfde boodschap: zaak uitgesteld.

Maar buiten Rusland bogen zeven rechters zich onlangs over de zaak.

Gasangoeseinov wendde zich tot de rechtbank die een laatste redmiddel zou moeten zijn: het Europees Hof voor de Rechten van de Mens (EHRM). Rusland is sinds 1996 lid van de Raad van Europa en daarmee automatisch van het EHRM. De uitspraken van het hof zijn bindend.

Maar niet wat betreft president Poetin. Vorig jaar liet Poetin in de grondwet opnemen dat Rusland uitspraken van internationale rechtbanken kan negeren als ze strijdig zijn met de Russische grondwet. Geen land legt zoveel uitspraken uit Straatsburg naast zich neer als Rusland: een derde van alle niet nageleefde vonnissen in de 47 lidstaten, aldus de Raad van Europa.

Bekendste voorbeeld is de opsluiting van Aleksej Navalny in een strafkamp, ondanks een uitspraak van het EHRM die de oppositieleider vrijpleit. Zo zijn er 1.789 uitspraken die Rusland negeert. Daardoor is ook onzeker wat het Kremlin doet met een toekomstig vonnis in een zaak aangespannen door MH17-nabestaanden.

Glimpje gerechtigheid

Binnen de Raad van Europa leeft de vraag of Rusland wel lid mag blijven. De lidstaten ontnamen Rusland al eens stemrecht wegens de annexatie van het Oekraïense schiereiland de Krim. Maar tot verontwaardiging van Oost-Europese lidstaten kreeg Rusland in 2019 het stemrecht terug toen het dreigde om de Raad te verlaten en daarmee ook het EHRM.

‘Voor veel Russen is het Europees Hof de enige plek om gerechtigheid te vinden, al is het maar een glimp’, zegt Tanja Loksjina, directeur van het Human Rights Watch-kantoor in Moskou. Ze stelt dat Ruslands losse omgang met vonnissen schadelijk is voor het aanzien voor het EHRM, maar wijst erop dat Rusland veel vonnissen wel (deels) uitvoert en dat alleen een uitspraak al van groot belang is voor Russen. ‘De essentie is dat deze rechtbank luid en duidelijk zegt: de regering is schuldig, de regering is verantwoordelijk. Dat stelt veel mensen in staat om toch een vorm van genoegdoening te vinden.’

Eind maart ging Gasangoeseinovs telefoon. De rechters waren tot een conclusie gekomen. ‘Sinds de dood van mijn zoons heb ik niet zo’n geluk gevoeld als toen’, zegt Gasangoeseinov.

Voor het eerst gaf een rechtbank hem gelijk. Ja, het Europees Hof vond het onwaarschijnlijk dat de broers waren omgekomen terwijl ze in dikke winterjassen liepen, maar op blote voeten, op een berg in de zomer, terwijl ze elk een machinegeweer, een rugzak en twee paar schoeisel met zich meedroegen. Bovendien duidt het verschil tussen het aantal kogelgaten in de jassen en lichamen erop dat de schutters de broers doodschoten, vermomden als terroristen en toen opnieuw beschoten. Conclusie van het hof: de Russische veiligheidsdiensten schoten de onschuldige herders opzettelijk dood na een zorgvuldig geplande operatie.

Bindende consequentie: Rusland moet Moertazali Gasangoeseinov een schadevergoeding van 120 duizend euro betalen en eindelijk de dood van de zoons strafrechtelijk onderzoeken.

Aan de schadevergoeding wil Gasangoeseinov niet denken. ‘Alsof je kan betalen om iemand dood te schieten.’ Belangrijker vindt hij dat de moordenaars gepakt worden.

Aliëv, de gepromoveerde politiechef, werkt nog voor de Dagestaanse politie, nu in een andere vallei. Hij zegt sinds 2017 dat de beschuldigingen tegen hem ongegrond zijn.

Gasangoeseinovs juristen zijn ervan overtuigd dat Aliëv beschermd wordt. Want als Aliëv gaat praten, dan zou hij de betrokkenheid openbaren van zeker vier veiligheidsdiensten, waaronder de machtige FSB in Moskou.

Maar Moertazali Gasangoeseinov zet zijn campagne door, al is het maar om de Russische veiligheidsdiensten terughoudender te maken met arbitraire executies. Hij kijkt over de vallei en vertelt dan: ‘Laatst liep ik in de provinciehoofdstad een tabakswinkel binnen om sigaretten te kopen. De vrouw achter de toonbank pakte mijn arm vast, keek mij in de ogen en zei: beseft u wel hoeveel levens u aan het redden bent?’