Jozef Stalin lapte alle afspraken van Jalta aan zijn laars

Van onze buitenlandredacteur

Jan Luijten

AMSTERDAM

Eind 1943 waren de Grote Drie voor het eerst bijeengekomen, in Teheran - twee democratische leiders en een communistische dictator die over hun ideologische scheidslijn waren gestapt om samen nazi-Duitsland tot onvoorwaardelijke capitulatie te dwingen.

Veel verder dan dit gemeenschappelijke doel reikte hun bondgenootschap niet, ook al spraken zij tijdens de oorlog over een gemeenschappelijke verantwoordelijkheid voor vrede en veiligheid in de wereld. Na de oorlog kregen de ideologische tegenstellingen de overhand en voltrok zich de deling van Europa in een democratisch West- en een communistisch Oost-Europa; een deling die heeft geduurd tot de val van de Berlijnse Muur, eind 1989.

Invloedssferen is het woord dat opduikt zodra over de conferentie van Jalta wordt gesproken. Vijftig jaar geleden, de overwinning op Hitler was nabij, zouden Churchill, Roosevelt en Stalin Europa onder elkaar hebben opgedeeld: hier democraten en daar communisten, horig aan Moskou, met daartussen het IJzeren Gordijn.

De werkelijkheid was gecompliceerder. Invloedssferen en vooral Russische veiligheidsbelangen hebben voortdurend een rol gespeeld. In oktober 1944 sloten Churchill en Stalin een geheimzinnig akkoord over de afbakening van invloedssferen op de Balkan. De Sovjet-Unie kreeg invloed in Roemenië, Bulgarije en Hongarije. Griekenland kwam onder invloed van Groot-Brittannië te staan, terwijl Joegoslavië half onder invloed van Moskou, half onder invloed van het Westen zou komen.

In Jalta is niet gesproken over een opdeling van Europa. Zeker, er werd afgesproken Duitsland in vier bezettingszones te verdelen. Onder druk van Churchill accepteerden Roosevelt en Stalin dat ook Frankrijk een stuk van Duitsland mocht bezetten . Maar wat het bevrijde Europa betreft wilden Churchill en Roosevelt dat dit zich vrij en democratisch zou kunnen ontwikkelen.

Op papier lukte dat ook. Stalin ging akkoord met een verklaring waarin stond dat de bevrijde volken in staat moesten worden gesteld 'democratische instellingen naar eigen keuze te scheppen'. Er werd verder gesproken over 'zelfbestuur' en over het zo spoedig mogelijk organiseren van 'vrije verkiezingen'.

De zwakte van 'Jalta' was dat Roosevelt en Churchill niet in staat waren Stalin te dwingen deze toezeggingen na te komen. Tijdens de conferentie van Teheran had Stalin gedaan gekregen dat het Rode Leger geheel Midden- en Oost-Europa zou bevrijden, en daar in feite ook de dienst ging uitmaken.

'Europa was al vóór Jalta opgesplitst', schreef Cyrus Sulzberger jaren geleden al . Jalta was een poging deze Europese deling alsnog te overwinnen door gemeenschappelijke principes te formuleren over de politieke opbouw van Europa. De feiten geschapen door de oorlog en de ideologische tegenstellingen waren echter hardnekkiger dan de beloftes van Jalta. Het wantrouwen jegens Stalin was meer dan terecht.

Neem Polen. In de verklaring van Jalta bevestigden Churchill, Roosevelt en Stalin dat de Curzon-lijn, zij het met enkele correcties ten gunste van Polen, de Poolse oostgrens zou worden. Dit verlies aan grondgebied in het oosten zou worden gecompenseerd door uitbreiding van het Poolse grondgebied in het noorden en westen (van Duitsland), zij het dat de definitieve westgrens pas zou worden vastgesteld op een vredesconferentie.

Na Jalta ging Stalin zijn eigen gang. De in 1937 tot Duitsland behorende gebieden Silezië, Pommeren en een deel van Oost-Pruisen plaatste hij onder Pools bestuur. (De rest van Oost-Pruisen kwam bij Rusland). Polen werd zo tussen de 150 en 200 kilometer naar het westen geschoven. De Oder-Neissegrens was getrokken, en kon later in Potsdam alleen nog maar bevestigd worden.

Polen was voor de Grote Drie een belangrijke en ook moeilijke kwestie. Stalin had zich al in 1939 een flink stuk van Polen toegeëigend. In augustus 1939 sloten Hitler en Stalin hun beruchte pact over onder meer de verdeling van Polen. Op 1 september 1939 vielen Duitse troepen Polen binnen en begon de Tweede Wereldoorlog. Kort daarna trokken ook Sovjet-troepen Polen in om hun deel te bezetten. Ze stopten bij de al eerder genoemde Curzon-lijn.

Het pact met Stalin weerhield Hitler er niet van in 1941 ook Rusland aan te vallen. Stalin sloot zich aan bij de geallieerden. Hij hield echter vast aan de Curzon-lijn en al tijdens de conferentie van Teheran kreeg hij gedaan dat Churchill en Roosevelt die lijn accepteerden als de toekomstige Poolse oostgrens.

Vooral voor Churchill was dit een probleem. In Londen zat de Poolse regering in ballingschap en die streefde naar het herstel van Polen binnen zijn vooroorlogse grenzen. De Britse premier wilde in ieder geval bereiken dat de Poolse regering zou kunnen terugkeren .

Stalin had echter in het Poolse Lublin al een communistische regering geïnstalleerd.

Niettemin kwam in Jalta een akkoord tot stand over een voorlopige Poolse regering waarin ook Polen uit het buitenland zouden worden opgenomen. Verder zouden zo spoedig mogelijk vrije verkiezingen worden gehouden.

Roosevelt heeft nog meegemaakt hoe snel Stalin de afspraken van Jalta op zìjn manier ging interpreteren. In maart 1945, zo meldt Robert Payne in zijn Stalin-biografie, kreeg Roosevelt in het Witte Huis een telegram overhandigd. 'Hij las het, sloeg met zijn vuist op de leuning van zijn stoel en riep: ''Men kan Stalin niet vertrouwen! Elke belofte die hij tegenover mij in Jalta heeft gedaan, heeft hij gebroken.'' '